Trong cuốn “Đaghetxtan của tôi”, nhà thơ Nga Raxun Gamzatop từng viết:

• “Những chiếc bình đẹp nhất
• Nặn từ đất bình thường
• Những câu thơ đẹp nhất
• Từ những chữ bình thường”.

Những câu thơ hay nhất, rung cảm lòng người không phải là những câu thơ sang trọng, mực thước, là mẫu mực muôn thuở mà lại là những câu thơ giản dị đến không ngờ nhưng lại được cất lên từ chính tấm lòng chân thật của con người. Đó chính là những câu ca dao. Một trong những bài ca dao yêu thương tình nghĩa ghi dấu ấn trong lòng người đọc là bài ca dao:

• “Trèo lên cây khế nửa ngày,
• Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!
• Mặt trăng sánh với mặt trời.
• Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.
•  Mình đi có nhớ ta chăng?
• Ta như sao vượt chờ trăng giữa trời.”

Bài ca là tiếng nói tiếc nuối, xót xa của những chàng trai gặp cảnh tình duyên lỡ dở.

Bài ca dao mở đầu với thế hứng rất quen thuộc trong văn học dân gian, như bài ca dao:

• “Trên trời có đám mây xanh
• Ở giữa mây trắng, xung quanh mây vàng
• Ước gì anh lấy được nàng
• Để anh mua gạch Bát Tràng về xây.”

Hay:

• “Trèo lên cây bưởi hái hoa,
• Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.
• Nụ tầm xuân nở ra xanh biếc
• Em đã có chồng anh tiếc lắm thay!”

Trèo lên cây khế là việc rất bình thường, nhưng ở trên cây khế đến “nửa ngày” thì thật là vô lí! Nhưng chính cái vô lí ấy lại diễn đạt đúng tâm trạng  của chàng trai: chua xót đến ngơ ngẩn. “Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!”, câu đầu đã mở lối một cách hết sức tự nhiên cho lời tâm sự bật ra ở câu thứ hai. Nỗi chua xót trong lòng chàng trai vì “ai” đó, chỉ biết ngỏ cùng cây khế. Vì đâu mà chua xót? Vì một lí do nào đó, có thể là ngần ngại không dám nói ra lời yêu? vì cha mẹ không đồng ý? Hoặc vì gia cảnh? Nhưng dù sao thì họ cũng không thể vẹn tròn hạnh phúc. Chàng trai không biết làm gì, đành buông lời luyến tiếc: “Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!” Âm điệu xót xa nằm ngay ở hai chữ “chua xót”- một nỗi đau nhức nhối, khôn nguôi. Đó không phải lời đãi bôi, nói vui đùa với cô gái mà là lời luyến tiếc. Bởi càng yêu nhiều lại càng tiếc nhiều, lại chỉ có thể ngậm ngùi:

• “Bây giờ em đã có chồng
• Như chim vào lồng như cá cắn câu
• Cá cắn câu biết đâu mà gỡ
• Chim vào lồng biết thuở nào ra?”

Tuy tình duyên lỡ dở, tình cảm của chàng trai không trọn vẹn nhưng tấm lòng vẫn bền vững, thủy chung:

• “Mặt trăng sánh với mặt trời.
• Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.
•  Mình đi có nhớ ta chăng?
• Ta như sao vượt chờ trăng giữa trời.”

Những cặp hình ảnh sóng đôi: “mặt trăng” và “mặt trời”; “sao Hôm” và “sao Mai”, “sao Vượt” và “trăng” như hình ảnh của anh và em, của “ta” và “mình”. Có ngày thì không có đêm, có mặt trời thì không thể có mặt trăng, sao Hôm và sao Mai, sao Vượt và trăng dẫu cùng một bầu trời vẫn muôn trùng xa cách. Càng xa cách lại càng nhớ thương vời vợi, để rồi nỗi nhớ bật lên thành câu hỏi da diết: “Mình đi có nhớ ta chăng?”. Những câu hỏi như thế xuất hiện khá nhiều trong ca dao tình yêu:

• “Mình về có nhớ ta chăng
• Ta về như lạt buộc khăn nhớ mình”
• “Ta về ta cũng nhớ mình
• Nhớ yếm mình mặc, nhớ tình mình trao”.

Danh xưng “ta” và “mình” thể hiện sự gắn bó trong hai con người, thân thiết như vợ chồng. Với người con trai, người con gái ấy đã trở thành một phần không thể thiếu của cuộc sống. Dẫu anh và em phải xa cách, dẫu tình cảm không thể trọn vẹn thì chàng trai vẫn hướng về mình, về tình cảm đôi mình trong liên tưởng đẹp đẽ. Và vượt lên tất cả là tấm lòng son sắt không đổi thay- là lối sống cao đẹp trong ứng xử của tâm hồn, tính cách Việt.

Như vậy, chỉ với sáu câu thơ mà có thể diễn tả đầy đủ cung bậc tình cảm, trạng thái của người con trai trong tình yêu: sự chua xót, khôn nguôi vì tình yêu lỡ dở nhưng đó cũng chỉ là một biểu hiện của tình yêu. Tấm lòng thủy chung, son sắt của chàng trai dành cho người con gái chính là biểu tượng cao nhất của tình cảm cao đẹp, của nghĩa tình con người Việt Nam. Lời thơ giản dị như lời ăn tiếng nói, như chính tâm hồn chân chất của những người nông dân vậy nhưng nó có sức lay động mãnh liệt. Vì nó chạm vào được trái tim con người, vì ta cảm và hiểu với những tâm trạng ấy.

Những bài ca dao ấy, chính là “viên ngọc quý” (Hồ Chí Minh) của kho tàng văn học Việt Nam. Khi nào con người còn sống, còn biết yêu ghét và vui buồn thì những câu ca dao như thế còn có sức sống và giá trị trong lòng người đọc.

Xưa kia thì con người ta đã biết gửi gắm cảm xúc của mình trong lời ca, tiếng hát, trong những câu ca dao. Và bài ca dao “Trèo lên cây khế nửa ngày” dường như cũng đã thể hiện chân thực và cảm động một tâm trạng phổ biến trong tình yêu của người bình dân xưa. Ở đó có cả những chua xót, tủi buồn cho tình duyên trắc trở; đồng thời bài ca cũng man mác một giọng điệu than thở, tủi hờn cho thân phận:

Trèo lên cây khế nửa ngày

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng

Mình đi có nhớ ta chăng?

Ta như sao vượt chờ Trăng giữa trời.

Ngay từ khi vào đầu bài ca là lời của chàng trai đang yêu như đã nói lên được nỗi lòng của anh ta. Bài ca “Trèo lên cây khế nửa ngày…” cũng được viết theo thể hứng, câu đầu chỉ có tác dụng đưa đẩy bắt vần vô cùng ấn tượng “Trèo lên cây khế nửa ngày. Trong ca dao xưa cũng đã có rất nhiều câu ca dao giống như thế.Trèo lên cây bưởi hái hoa,Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân. Rồi cả những câu hát như:

Trèo lên cây bưởi hái hoa

Người ta hái hết đôi ta bẻ cành.

Trèo lên cây gạo cao cao

Bước xuống vườn đào hái nụ tầm xuân.

Và điều này cho thấy được việc “Trèo lên cây khế” quả thực là bình thường, nhưng ở trên cây khế đến “nửa ngày” thì thật là vô lí biết bao nhiêu. Thế nhưng cũng chính cái vô lí ấy mới diễn đạt đúng trạng thái tâm hồn của chàng trai được thể hiện rõ ràng nhất đó là một sự chua xót đến ngơ ngẩn biết bao:

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Với câu đầu đã mở lối cho lời tâm sự bật ra ở câu thứ hai. Đây cũng chính là một nỗi chua xót trong lòng chàng trai vì “ai” đó, chỉ biết ngỏ cùng cây khế. Lý do vì  đâu mà chua xót? Thế rồi ta cảm nhận được đó chính là những câu hát còn lại cho ta hiểu được chàng trai chua xót vi sự cách trở có trong tình yêu của anh với một người con gái. Người đọc dễ dàng nhận ra được tong bài ca có những cặp hình ảnh “mặt trăng” và “mặt trời”, rồi cả hình ảnh “sao Hôm” và “sao Mai”, “sao Vượt” và “trăng”.  Thực sự thì đó cũng đều chính là những ẩn dụ lấy từ thiên nhiên để chỉ sự cách trở của đôi lứa, của “ta” và “mình”. Cũng giống như ngày với đêm, “mặt trời” có bao giờ gặp được “mặt trăng”, còn đó thì hình ảnh sao Hôm thì mãi xa cách “sao Mai”.

Nhân vật trữ tình ở đây cũng đã dùng cách xưng hô “ta” và “mình” thật gần gũi và nồng nàn yêu thương đến sâu đậm biết bao nhiêu. Có sao yêu nhau là thế, mà tại sao phải cách trở để lòng người yêu nhau lại cứ phải “chua xót” đến tái tê.

Ai làm chua xót lòng này, khể ơi!.

Với câu hỏi “Ai làm…?” mang tính phiếm chỉ thế nhưng người đọc dễ dàng hiểu được nguyên nhân của tâm trạng chàng trai này xuất phát từ đâu. Nguyên nhân đó phải chăng đó chính là nếu không phải là lễ giáo phong kiến trong cuộc đời xưa với bao nhiêu sự ràng buộc thật khe khắt đã làm cho nhiều đôi lứa phải đau khổ vì yêu nhau mà không đến được với nhau mới đau khổ đến nhường nào. Tâm trạng buồn tủi đến tê tái của nhân vật trữ tình trong bài cũng đã khiến cho người đọc chúng ta như hiểu thêm, hiểu thật sâu sắc về bài.

Thông qua bài ca dao “trèo lên cây khế nửa ngày” cũng đã có thể thể hiện chân thực và cảm động một tâm trạng phổ biến trong tình yêu của người bình dân xưa. Đó chính là một nỗi niềm thật chua xót, tủi buồn cho tình duyên trắc trở; đồng thời bài ca cũng man mác một giọng điệu than thở, tủi hờn cho thân phận của lứa đôi.

Trèo lên cây khế nửa ngày

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời,

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình ơi! Có nhớ ta chăng?

Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Đây là một trong những bài ca dao đặc sắc nhất nói về tình yêu, và nó cũng như là lời khuyên nhủ chúng ta rằng đùng quá tin vào một chuyện gì đó mãi mãi.

Đối với bài ca dao này ta như cũng đang đi tìm hiểu, cái đáng nói ở đây, đáng nói trong hai dòng thơ đầu là mối tương quan giữa cái chua của quả khế và cái chua xót của lòng người. Ta thấy được hình ảnh cây khế, ta như thấy được quả khế xuất hiện chỉ để làm vật chất hóa được một trạng thái tình cảm mà có lẽ cũng chính là sự định danh nó như đã phải mượn đến một từ và vốn dĩ nó cũng như đã được dùng để định danh cho vị chua của khế. Ta như thấy được mất hợp lý giữa các câu thơ khi đang nói về chuyện trèo lên cây khế, rồi lại nói chuyện trăng sao. Chính sự bất hợp lý này như nói lên tâm trạng bất ổn của nhân vật trữ tình trong bài.

Và có thể thấy nhân vật trữ tình trong bài ca dao có thể là người con trai hoặc người con gái. Nhưng xét toàn bộ bài cao dao thì khả năng cao đây chính là những nỗi niềm của người con gái. Bởi ta như thấy được những thở than về tình yêu đôi lứa chính là nữ giới- những thân phận mà trong xã hội xưa bị những quy điịnh như về tam tong tứ đức thắt chặt lại. Và việc thông qua những gì đã được nói ra, đặc biệt qua các từ tạm như là mấu chốt, then chốt như “sánh”, “nhớ”, “chờ”. Hơn nữa còn là các hình ảnh dễ như giúp ta nhắc, gợi lên ấn tượng về sự xa cách trong không gian hay đó cũng chính là những sự cách trở nói chung như sao Hôm, sao Mai và cả sao Vượt. Dường như ta cũng có thể hình dung ra được một nhân vật trữ tình như cũng đã và đang gặp trắc trở trong đường tình và đang tha thiết nhớ người thương. Nhân vật như cũng rất tha thiết ước mong một sự sum vầy. Và ta như thấy được lí do của sự cách trở trong bài cao dao như lại không được nói ra một cách trực tiếp, rõ ràng. Ta như thấy được điều này như không xuất phát từ phía chủ quan người đang tâm sự. Quan những chi tiết những lời lẽ thì ta có thể thấy, tình cảm của người này đối với người bạn kia như vẫn còn vẹn nguyên. Thậm chí như đã còn phát triển nồng nàn hơn qua thời gian và năm tháng.

Ta như có lẽ cần phải chú ý nhiều hơn tới từ “sánh” được dùng đặc sắc. Từ “sánh” vốn được dùng tới tận hai lần trong hai dòng thơ kề nhau. Và ta như thấy được từ “Sánh” dường như cũng đã gợi lên sự xứng hợp, như đó chính là những sự vừa đôi phải lứa. Và còn hay nói cách khác là sự đẹp đôi. Và cả hình ảnh sao Hôm và sao Mai nữa. Lấy hình ảnh của thiên nhiên như cũng đã để chúng sánh chằng chằng với nhau. Hình ảnh như đã được sự hô ứng nhịp nhàng giữa sáng và chiều, và đó chính là giữa đông và tây trong thời gian và trong không gian.

Có thể nói được nhân vật trữ tình đã không ví von một cách tường minh chuyện mình với chuyện trăng sao, trời đất kia. Mà ở đây ta hiểu trong sâu xa hơn và sâu sắc hơn là khi người đó đã nhìn vấn đề đúng như vậy. Có lẽ rằng khi mà chưa biết việc tự nhìn nhận như thế có chủ quan không, nhưng ta có thể thấy được những căn cứ vào những gì mà tình cảm người đó thổ lộ ra ngoài. Trong mỗi chúng ta như có thể tin vào một sự xứng đôi vừa lứa và sự xúng đôi này lại như dựa trên tình cảm chân thật đáng được trân trọng và bảo vệ.

Nhưng đường như sự xúng đôi đó như bị ngăn cách. Có thể lý do ở đây chính là vì cha mẹ. Hay cũng lại có thể là vì thành kiến xã hội, cũng có thể vì một sự nghi ngại hay không hề được dứt khoát từ phía bạn tình. Ta như thấy được chuyện kết đôi đã không thành được kể cả có dù theo sự mách bảo bên trong của nhân vật trữ tình, quan hệ tương xứng trong mối quan hệ giữa hai người tưởng không còn gì phải bàn cãi nữa.

Và để rồi như đã phải thốt lên câu “Mình ơi! Có nhớ ta chăng”, ta như thấy được chính nhân vật trữ tình đã quên người bạn tâm sự đầu tiên là cây khế và nó như cũng để chỉ còn biết đến người mình yêu dường như đang ở một chốn nào đó giữa cõi người mà ta không bao giờ tìm được. Đó chính là một tiếng kêu kết tụ cả nỗi lo âu, niềm hi vọng và đó cũng chính là những sự nhắc nhở và cả chút trách móc đầy thương yêu, thông cảm. Đồng thời đó cũng chính là một tiếng kêu thúc đẩy mối liên tưởng về hình ảnh đẹp đó chính là “sao Vượt chờ trăng giữa trời” nó như đã làm sáng cả không gian thơ, và hơn hết nó đã làm sáng cả một tấm tình thủy chung son sắt.

Người độc như đã thấy được rằng có cả một câu chuyện dài chứa đựng trong bài ca dao ngắn này. Dường như những tâm sự, nỗi niềm được thổ lộ ở đây đạt tới giá trị kết tinh cao độ,và cũng có thể khơi lên nhiều suy nghĩ, cảm xúc về phận người và về những bi kịch trong tình yêu đôi lứa. Và để rồi khi mà người đọc bài ca dao, ta dường như cũng không thể quên được hình ảnh “sao vượt chờ trăng” và đây được xem là một hình ảnh đã vĩnh cửu hóa cái đẹp vĩnh cửu hóa của sự kiên tâm đợi chờ trong hi vọng và đau đớn.

Trèo lên cây khế nửa ngày,

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời.

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình đi có nhớ ta chăng?

Ta như sao vượt chờ Trăng giữa trời.

Kho tàng ca dao tục ngữ dân gian của nước ta vô cùng phong phú đa dạng, nó thể hiện những tâm tư tình cảm, nguyện vọng của người nông dân lao động gửi gắm vào trong những câu thơ. Thể hiện những mong ước tình cảm lứa đôi nam nữ. Trong thời phong kiến xưa người con gái không được tự do yêu đương mà sống trong những phép tắc đạo lý, vô hình “Cha mẹ đặt đâu con ngồi đó”. Người con gái sống trong gia đình phải tuân theo tam tòng tứ đức, không phải muốn làm gì thì làm như thời đại hiện nay.

Bài ca dao thể hiện tình cảm của đôi uyên ương đang yêu, những nhớ nhung da diết không thể nói thành lời. Bài ca dao được viết theo cảm hứng bất chợt thể hiện những cảm xúc bộc phát trong lòng tác giả bất ngờ không có sự tính toán. Trong ca dao đây không phải lần đầu người xưa viết lên những tâm sự tình cảm lứa đôi bất chợt như vậy, mà còn có rất nhiều bài khác được viết dưới dạng phong cách, ngôn ngữ tương tự như bài ca dao sau:

Trèo lên cây bưởi hái hoa,

Bước xuống vườn cà hái nụ tầm xuân.

Trèo lên cây bưởi hái hoa,

Người ta hái hết đôi ta bẻ cành.

Trèo lên cây gạo cao cao,

Bước xuống vườn đào hái nụ tầm xuân.

Trong bài ca dao “Trèo lên cây khế nửa ngày” thể hiện những tình tiết vô cùng vô lý, phi thực tế nhưng lại vô cùng có lý với tâm trạng thất thần, vẩn vơ vơ vẩn không tập trung vào việc gì mình đang làm của người con trai đang mắc bệnh tương tự. Đang mong nhớ người yêu của mình, sự lo lắng cho tương lai của hai người gặp trắc trở khiến người con trai trèo lên cây khế mà mất tới nửa ngày.

Những câu còn lại của bài ca dao thể hiện sự chua xót của chàng trai khi tình yêu bị ngăn cản, cách trở. Tình yêu của người con gái vô cùng sâu nặng, nhưng không được chấp nhận, hai người có duyên nhưng lại chẳng bao giờ có thể nhìn thấy nhau như Sao Mai và Sao Hôm.

Một ngôi sao mọc buổi sáng và một ngôi sao chỉ thấy xuất hiện trong buổi tối. Thật ra khoa học đã chứng minh rằng hai ngôi sao này thực chất chỉ là một thôi, nhưng xuất hiện ở hai thời điểm khác nhau trong ngày. Nhưng do thời xưa ông cha ta chưa phát triển về khoa học nên họ nhầm tưởng đó là hai ngôi sao khác nhau và đặt cho nó là Sao Mai và Sao Hôm. Tình yêu của người con trai và người con gái trong bài ca dao này được ví như hai ngôi sao đó cả đời ngăn cách không thể nào thấy mặt nhau, dù có vượt cả bầu trời thì tình cảm của họ cũng luôn bị chia rẽ.

Danh xưng “Ta” và “Mình” thể hiện sự thân thiết gắn bó trong hai con người, thể hiện sự gần gũi thân thiết như vợ chồng trong tâm tưởng người con trai luôn coi người con gái mình yêu thương là một phần cuộc sống. Cách xưng hô này thể hiện sự nồng nàn yêu thương. Yêu nhau nhiều như vậy nhưng không thể nào vượt qua những cách trở, trái ngang để tìm đến với nhau, khiến cho người con trai cảm thấy xót xa “trèo lên cây khế nửa ngày” thể hiện tâm trạng thẫn thờ, ra ngẩn và ngơ như người mất hồn.

Thông qua bài ca dao người xưa muốn lên án tố cáo tội ác của chế độ phong kiến khi chia rẽ tình cảm nam nữ. Tình cảm lứa đôi, khi bắt người con trai và con gái đang yêu phải chia lìa xa rời vì những phong tục cổ hủ lạc hậu. Bài ca dao thể hiện tình cảm chân thực, vô cùng cảm động của người con trai đang yêu đang tương tư tới người mình thương nhớ, tới mức vô hồn không làm được việc gì tập trung.

Tình yêu từ xưa vẫn luôn là thứ tình cảm mà ngọt ngào và cay đắng luôn đi kèm với nhau. Những cảm xúc thì thật ngọt ngào nhưng đôi khi sự thật không được êm đềm như trong mơ ước, sẽ có những tình yêu bắt phải trái đắng để rồi phải ngồi bơ phờ khổ đau. Ta thấy giống với chàng trai trong bài ca dao:

Trèo lên cây khế nửa ngày,

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời.

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình đi có nhớ ta chăng?

Ta như sao vượt chờ Trăng giữa trời.

Mới nghe câu đầu thôi mà ta đã bắt gặp một sự phi lí ở đây, có ai lại có thể trèo lên cây khế rồi ngồi ở đó đến nửa ngày? Nhưng khi tiếp xúc với ca dao- cũng là một loại thi ca trữ tình ta đôi khi phải chấp nhận cái phi logic bề mặt để hướng tới cái logic của bề sâu. Việc mà chàng trai trèo lên cây khế nửa ngày chỉ là cách nói của người xưa, cũng như những cách nói bóng gió lãng mạn khác như là: bắc cầu dải yếm, trèo lên cây bưởi hái hoa,… Ở những trường hợp như vậy, ta không nên nhìn nghệ thuật theo một cách hiểu thực tế mà phải coi đây là một dụng ý nghệ thuật của tác giả. Nến chú ý vào ý tứ của câu sau:

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Đến đây, ta chợt hiểu ra vì sao chàng trai này lại “trèo lên cây khế đến nửa ngày”. Rõ ràng đây là tâm trạng xót xa trong lòng của chàng trai trong câu chuyện tình yêu không được mấy tốt đẹp. Câu ca dao không phải là câu hỏi tu từ mặc dù mở đầu bằng từ “ai” mà là một câu cảm thán. Chàng trai này trong lòng đang khôn nguôi thương cho số phận tình yêu của mình. Ta không thể đoán rõ ràng rằng “ai” kia là một cô gái đã phụ tình chàng trai khiến con tim chàng tan nát hay là một mối tình đơn phương của chàng không được hồi đáp khiến cho nỗi lòng thêm xót xa ê chề hoặc là cả hai đều yêu thương nhau hết mực nhưng sự rành buộc của những lễ giáo phong kiến đã đè nén và ngăn trở họ, tàn phá mối lương duyên rốt đẹp. Nhưng vẫn có thể khẳng định một điều là chàng trai đang trong những tháng ngày dài với tâm trạng buồn chán, nản chí vì một tình yêu tắc trở, không mong đợi kết quả. Bởi:

Mặt trăng sánh với mặt trời.

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình đi có nhớ ta chăng?

Ta như sao vượt chờ Trăng giữa trời.

Trong mối quan hệ về tình yêu đôi lứa, người ta muốn so sánh với những cặp hình ảnh như: trăng với sao, cây và đất, gió và mây,… để thể hiện sự gắn bó, liền chặt, sánh đôi,… Nhưng ở đây những hình ảnh lần lượt được đưa ra đối sánh: mặt trăng với mặt trời, sao Hôm với sao Mai, sao vượt với mặt trăng. Đây rõ ràng là những hiện tượng không bao giờ; “tương phùng” trong thiên nhiên. Chỉ khi mặt trời lặn hẳn, trăng mới lên, chỉ khi sao Hôm mờ, đêm tắt, sao Mai mới lên,… Những hình ảnh này được dùng để ẩn dụ cho chàng trai và cô gái.

Điều này có nghĩa là chàng trai như ý thức được ranh giới không thể phá bỏ ở hai người, một sự cách trở tự nhiên đến không thể tránh được mà khiến cho cả hai không thể đến với nhau cho dù chàng trai có cố gắng đến mấy. Họ cách trở quá xa, muốn với cũng khó mà chạm tới được. Câu hỏi tu từ đằm thắm như tình người: “Mình đi có nhớ ta chăng?”. Và chàng trai tự thấy mình như ngôi sao Vượt đang chờ trăng lên, đó là điều vô nghĩa bởi sao Vượt không thể tương phùng với trăng cũng như chàng trai và cô gái mãi mãi không thể đến được với nhau.

Bài ca dao đọc lên mà thấm thía, cảm động về một mảnh tình khổ đau. Với tất cả sự chân thật trong cảm xúc, bài ca dao đã diễn tả sâu sắc nỗi lòng phổ biến của con người trong tình yêu và có sự đượm buồn man mác về một mối tình không được hạnh phúc.

Trèo lên cây khế nửa ngày

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời,

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình ơi có nhớ ta chăng?

Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Trong ca dao có một số lượng khá lớn những bài ca mở đầu bằng công thức “Trèo lên”. Như “Trèo lên cây bưởi hái hoa…”, “Trèo lên cây gạo cao cao…”, “Trèo lên trái núi Thiên Thai…”,… Các bài ca dao mở đầu theo kiểu này thường gây nên không ít cách hiểu khác nhau, tạo nên những tranh luận thú vị trong cảm hiểu thơ ca dân tộc. Bài “Trèo lên cây bưởi hái hoa” là một ví dụ, làm tốn không ít giấy mực của các nhà nghiên cứu và độc giả yêu thích thơ ca. Thơ ca tồn tại sâu đậm trong tâm hồn con người phải chăng cũng có phần bởi sự mơ hồ không dễ giải thích bằng lời ấy:

Trèo lên cây khế nửa ngày

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Hỏi khế rằng ai đã làm chua xót lòng khế thì quả là một câu hỏi tu từ quá đỗi tài tình. Không ít người thấy câu này khó hiểu! Phải chăng theo kinh nghiệm dân gian, trèo hái khế nói riêng, hái quả nói chung giữa nắng trưa quá mái thì quả sẽ bị chua hơn? Phương pháp nghệ thuật nổi bật ở hai câu mở đầu này là phương pháp nhân cách hóa. Nhân cách hóa có hai hình thức: một là gọi những vật vô tri vô giác mà trò chuyện, bộc bạch với chúng như với những người bạn; hai là gửi gắm vào những sự vật vô tri vô giác ấy những hành động, cảm xúc của con người khiến thế giới vật thể vô hồn trở nên sống động, tràn ngập cảm xúc như con người.

Hai câu thơ này đã sử dụng tài tình cả hai hình thức ấy. Lựa chọn khế để hỏi vị chua là một sự lựa chọn tài tình bởi trong lòng khế (trừ khế ngọt) chẳng bao giờ hết chứa đựng vị chua. Hai câu đầu nghe sao da diết, xót xa. Lối nói ẩn dụ, kín đáo, bóng bẩy càng làm cho người nghe cảm nhận được nỗi lòng đau đớn khôn nguôi của kẻ phải chịu lỡ dở duyên tình. Ở đây ẩn chứa sự tương đồng kín đáo: khế chua – lòng người chua xót. Đại từ phiếm chỉ “ai” và câu hỏi tu từ “ai làm chua xót” mang ý nghĩa khái quát và mở ra nhiều trường liên tưởng, giống như câu hỏi hờn giận duyên phận trong một bài ca dao khác “Ai làm cho bướm lìa hoa”. Ai có thể là hoàn cảnh khách quan, là xã hội, là người ngoài cuộc, cũng có thể là người trong cuộc tự chia xa. Chỉ biết rằng nhân vật trữ tình (ở đây có thể nghiêng về cách hiểu là chàng trai giống như chàng trai trong bài ca dao “Trèo lên cây bưởi hái hoa”) dù duyên tình lỡ dở nhưng vẫn hoài niệm, ngóng vọng, thương nhớ khôn nguôi “người ấy” qua sự bộc bạch nỗi lòng ở những câu tiếp theo:

Mặt trăng sánh với mặt trời

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Tác giả đã lựa chọn hàng loạt hình ảnh ẩn dụ mang ý nghĩa tượng trưng cho con người, tình người. Các hình ảnh thiên nhiên, vũ trụ biểu tượng của sự vĩnh cửu, tương ứng với nhau đồng thời cũng biểu tượng của sự chia xa vô vọng. Các cặp hình ảnh đối sánh: mặt trăng – mặt trời, sao Hôm – sao Mai như em và anh luôn tương xứng dẩu phải xa cách. Hai lần từ “sánh với” được lặp lại và kèm thêm tính từ “chằng chằng” khẳng định dù phải cách xa nhưng hai ta vẫn đẹp đôi vừa lứa. Mặt trời lặn, mặt trăng lên là quy luật tự nhiên bất biến; sao Hôm và sao Mai vốn chỉ là một, đó là sao Kim (khi mọc vào buổi sáng thì gọi là sao Mai, mọc vào buổi chiều thì gọi là sao Hôm). Lấy hình ảnh thiên nhiên vĩnh cửu, tương xứng trong vũ trụ dẫu đối lập về thời gian xuất hiện nhưng chúng luôn là sự hồi âm, phản chiếu của nhau. Câu kết trong ca dao giao duyên thường là lúc nỗi lòng được bộc lộ trực tiếp hơn. Dường như nhân vật trữ tình không còn kìm nén lòng mình được nữa:

Mình ơi! Có nhớ ta chăng?

Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Đại từ nhân xưng mình – ta quen thuộc trong ca dao đã xuất hiện trực tiếp. Nỗi nhớ không kìm nén được đã bật tuôn trào theo logic tình cảm rất tự nhiên. Hỏi người (mình) có nhớ ta chăng và tiếp theo là lời khẳng định tình yêu son sắt của ta dẫu duyên kiếp không thành – “Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời”. Sao Vượt cũng là sao Hôm hay sao Mai. Sao Vượt mọc rất sớm từ lúc chiều hôm. Khi sao Vượt lên đến đỉnh của bầu trời thì trăng mới mọc, vậy mà sao Vượt vẫn “chằng chằng” ngóng đợi trăng lên. Sự chờ đợi, ngóng vọng dẫu cô đơn nhưng kiên định biết bao. Bài ca dao nói về nỗi xót đau lỡ dở của kẻ thất tình mà sao người nghe vẫn thấy ấm áp tình người. Sự ấm áp tỏa ra từ niềm tin yêu vào sự thủy chung son sắt của tình yêu lứa đôi, của tình người cao đẹp.

Ca dao Việt Nam đi vào tiềm thức của người dân một cách đầy tự nhiên và hồn hậu như chính tâm hồn những người lao động chân chất, thật thà. Có ca dao tình nghĩa, ca dao về thiên nhiên, ca dao về lao động sản xuất và có cả những bài ca dao than thân cho số phận trắc trở của mình.

“Trèo lên cây khế nửa ngày,

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời.

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình đi có nhớ ta chăng?

Ta như sao vượt chờ Trăng giữa trời”

Trong tình yêu, ai cũng mong muốn cho mình một tình duyên tốt đẹp, suôn sẻ, vẹn tròn. Nhưng không phải mối tình nào cũng đẹp đẽ, có những cuộc tình đầy trắc trở ngược xuôi. Tâm trạng của nhân vật trữ tình trong bài ca dao cũng vậy, chàng yêu say đắm cô gái nhưng duyên phận lỡ làng, chàng buông lời chưa xót, tủi hờn cho thân phận. Trong cái bình thường của hành động đã chứa đựng cái bất thường của tình cảm. “Trèo lên cây khế nửa ngày “. Chàng trai đã đau đớn, đắng cay khiến lòng ngẩn ngơ, chờ đợi. Cây khế như một người bạn tâm tình để chàng trai được bộc lộ nỗi lòng mà tâm sự cùng khế. Những lời từ tận đáy lòng của chàng trai thốt lên thật nghẹn ngào biết bao : “Ai làm chua xót lòng này khế ơi?”. Một câu hỏi từ từ bật lên, phiếm từ chỉ định “ai” nỡ làm lòng chàng chưa xót. Vì ai mà khiến chàng ngậm ngùi cay đắng. Phải chăng đó chính là những khắt khe của lễ giáo phong kiến, những bất công của xã hội cũ đã làm ngăn trở tình cảm đôi ta, làm tan nát bao mối tình nhân gian tốt đẹp.

Tiếng than cất lên sao mà xé lòng đến thế, khế chua – lòng người cũng đầy chua xót. Bao cách trở tình yêu khiến lòng chàng càng sầu muộn da diết hơn. Tác giả đã sử dụng khoảng cách vô tận của những hình ảnh thiên nhiên, sự cao rộng của đất trời vũ trụ để chỉ khoảng cách của tình yêu đôi lứa. Mặt trời và mặt trăng đều đẹp đẽ hiền dịu và sáng ngời như thế mà chẳng bao giờ có thể gặp gỡ nhau cũng như ta và mình vậy. Sao Hôm và sao Mai cũng mãi xa cách nghìn trùng chẳng thể nào thấy nhau. Nhưng dù có xa xôi cách biệt thì chúng đều có điểm chung là mang lại sự sống và làm đẹp cho muôn loài, cho thiên nhiên, đều đẹp đẽ và tinh khôi. Như tình chúng mình vậy, dù khoảng cách có bao xa vẫn luôn sắt son với tấm lòng chung thủy, vẫn mãi trường tồn, vĩnh hằng và bền vững như tình yêu.

“Mình ơi có nhớ ta chăng

Ta như sao vượt chờ trăng giữa trời”

“Mình” và “ta” tuy hai mà một, sao mà thiết tha, ân tình đến vậy. Lời xưng hô thấm đẫm tình yêu thương dành cho nhau. Ta và mình càng xa cách càng không thể nguôi ngoai nỗi nhớ nhung dành cho nhau cũng như sao Vượt với ánh trăng kia đều là bầu trời đêm nhưng chẳng thể nào gặp gỡ, chỉ có thể dành cho nhau những ân tình, những tình cảm tốt đẹp yêu thương.

Bài ca dao mang đến cho ta nhiều cảm xúc, vừa thấy trân trọng tình yêu thủy chung của đôi lứa dành cho nhau, vừa thương xót ngậm ngùi trước mối tình trắc trở, trước nỗi lòng đau đáu của chàng trai. Đó là một mối tình quá đỗi cảm động khiến ta thêm niềm tin vào tình yêu, những tình cảm tốt đẹp và trân quý những hạnh phúc đang có của hiện tại hơn.

Trèo lên cây khế nửa ngày

Ai làm chua xót lòng này, khế ơi!

Mặt trăng sánh với mặt trời,

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Mình ơi! Có nhớ ta chăng?

Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Bài ca dao này mở đầu bằng lối đưa đẩy gợi cảm hứng: Trèo lên cây khế nửa ngày, gần giống với Trèo lên cây bưởi hái hoa ở một bài ca dao quen thuộc khác. Những bài như thế thường là lời thở than, tiếc nuối cho duyên phận lỡ làng của các chàng trai nghèo ở nông thôn xưa.

Câu mở đầu nêu ra một tình huống khá đặc biệt: Trèo lên cây khế nửa ngày. Tuy không có chủ ngữ nhưng người đọc vẫn có thể hình dung ra nhân vật trữ tình là chàng trai đang trong tâm trạng cô đơn, buồn bã. Chuyện tình cảm riêng tư khó bày tỏ với người. Thôi thì chia sẻ với cỏ cây cho vơi sầu, bớt khổ: Ai làm chua xót lòng này, khế ơi! Đại từ phiếm chỉ Ai ờ đây mang ý nghĩa khá rộng. Có thể là con người cụ thể nào đó, mà cũng có thể là những ngăn trở vô hình nhưng rất khó vượt qua như quan niệm môn đăng hộ đối, như định kiến phân biệt sang hèn, giàu nghèo trong xã hội… Nhưng dù là gì chăng nữa thì nó cũng là trở lực đáng sợ đối với những đôi lứa đang yêu, muốn tiến tới hỗn nhân, Nó là nguyên nhân dẫn đến sự dở dang hoặc tan vỡ của những cuộc tình.

Hỏi khế mà cũng là tự hỏi mình. Nhân hóa kín đáo qua cách gọi tha thiết khế ơi, khiến cho cây khế cũng mang tâm trạng của một kẻ đồng bệnh tương liên. Câu hỏi tu từ trên như mũi dao vô hình xoáy sâu vào trái tim yêu đang rỉ máu. Nghệ thuật chơi chữ tinh tế ẩn sau câu hỏi ấy. Lòng khế chua chát có nét giống với lòng người chua xót. Cảm giác chua xót, cay đắng tràn ngập cõi lòng chàng trai, nhưng không vì thế mà lụi tàn ngọn lửa hi vọng. Chàng trai mượn quy luật của vũ trụ để khẳng định quy luật của tình yêu:

Mặt trăng sánh với mặt trời,

Sao Hôm sánh với sao Mai chằng chằng.

Vạn vật đều có đôi có lứa, vậy tại sao chúng mình lại phải xa nhau? Ai nhẫn tâm chia cắt tình duyên đôi lứa, để anh thì lặng đi trong chua xót. Còn em, chắc cũng rơi vào tâm trạng đau khổ, giày vò, nếu như em thực lòng yêu thương, gắn bó với anh. Dẫu bị ngăn trở, dẫu phải xa nhau, nhưng anh vẫn nghĩ chúng ta là một cặp khăng khít không thể tách rời; như Mặt trăng sánh với mặt trời, như Sao Hôm sánh với sao Mai, tuy hai mà một.

So sánh như thế cũng là một cách khẳng định mạnh mẽ về tình yêu và lòng chung thủy, về khát vọng hạnh phúc chân chính. Nhưng dù mượn đến những sự vật lớn lao, vĩnh hằng trong vũ trụ để bày tỏ lòng mình, chàng trai cảm thấy vẫn chưa đủ, chưa thể hiện hết được những điều muốn nói. Cần phải để trái tim tự nói lên những lời yêu thương chân thành nhất:

Mình ơi! Có nhớ ta chăng ?

Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Những hình ảnh vay mượn dù đẹp đến đâu cũng không có giá trị biểu cảm bằng câu hỏi mộc mạc, tự nhiên mà rung động, thấm thía tận đáy lòng. Gọi người yêu là Mình ơi!, chứng tỏ sự gắn bó giữa chàng trai và cô gái đã đến mức sâu đậm, khó có thể xa lìa. Mình ơi có nhớ ta chăng? Có nhớ những kĩ niệm đẹp đẽ trong tình yêu giữa ta và mình. Còn ta, trước sau vẫn đinh ninh một lời thủy chung, son sắt : Ta như sao Vượt chờ trăng giữa trời.

Sao Vượt là tên gọi dân gian của sao Hôm, thường mọc vào buổi tối, nhất là những đêm có trăng. Sao mọc đợi trăng lên, sao lặn chờ trăng lặn. Đó là quy luật muôn đời của thiên nhiên mả cũng là quy luật bất di bất dịch của tình yêu anh dành trọn cho em!

Cái độc đáo của bài ca dao vừa phân tích ở trên chính là sự kết hợp tự nhiên, hài hòa giữa hai yếu tố dân gian và bác học. Chúng được đặt cạnh nhau, thậm chí lổng vào nhau mà không gây cảm giác ép buộc, khiên cưỡng. Ngược lại, chúng bổ xung cho nhau để tô đậm và làm nổi bật tâm trạng chủ đạo của chàng trai trong hoàn cảnh cô đơn, xa cách người yêu. Bài ca dao không chỉ nói hộ tâm sự của một chàng trai mà là muôn ngàn chàng trai đang lao đao, lận đận trên con đường tình yêu đầy trắc trở.