Chuẩn bị

Yêu cầu (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Nhân vật trữ tình là người trực tiếp bộc lộ cảm xúc, suy nghĩ,...trong bài thơ.

- Đặc sắc trong bài thơ “Đất nước”

+ Hình ảnh: mùa thu, gió, cốm, phố dài, núi đồi, rừng tre, trời thu, trời xanh, cánh đồng, dòng sông, ...

+ Từ ngữ: xao xác, thiết tha, bát ngát, chảy máu, nung nấu,...

+ Biện pháp tu từ: nhân hoá, ẩn dụ, hoán dụ

=> Bài thơ thêm sinh động, bày tỏ được những tư tưởng tình cảm của tác giả

- Cảm hứng chủ đạo: tình yêu quê hương đất nước

- Chủ đề: Ca ngợi vẻ đẹp, phẩm chất của đất nước, dân tộc qua những năm tháng lịch sử

Đọc hiểu

* Nội dung chính:

Bài thơ thể hiện những cảm xúc suy tư sâu lắng tinh tế của tác giả về Đất Nước vừa gần gũi, thiêng liêng vừa vĩ đại anh hùng trong thời kỳ kháng chiến chống Pháp đau thương nhưng kiên cường, anh dũng và chiến thắng vẻ vang.

* Trả lời câu hỏi giữa bài:

Câu 1 (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Nhân vật trữ tình hiện lên qua từ “tôi”

- Khung cảnh “người ra đi” mang vẻ thơ mộng, trữ tình mà đượm buồn: con phố dài xao xác hơi may, sau lưng “người ra đi” là ánh nắng hoà cùng lá vàng rơi

Câu 2 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Độ dài các dòng thơ khác nhau

- Phép điệp: là của chúng ta

- Phép liệt kê: trời xanh, núi rừng, những cánh đồng, những ngả đường, những dòng sông

- Hiệp vần: khác rồi – núi đồi, pháp phới – áo mới; thiết tha – chúng ta; thơm mát – bát ngát; phù sa – chúng ta; khuất – đất

- Giọng điệu: thiết tha, hân hoan, tự hào

- Cảm xúc: Tự hào, hạnh phúc khi đất nước giành được chiến thắng

- Bức tranh “mùa thu nay” tươi mới và tràn đầy sức sống, không có sự xuất hiện của lá vàng rơi mà thay vào đó là tiếng gió âm vang trong rừng tre, bầu trời xanh biếc tiếng nói cười.

Câu 3 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Đất nước trong chiến tranh đã trải qua một thời kì gian nan, vất vả, cực nhọc. Biết bao người đã hi sinh “những cánh đồng quê chảy máu” nhưng tinh thần chiến đấu của dân tộc không bao giờ bỏ cuộc “những đêm dài hành quân nung nấu”.

Câu 4 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Đất nước đau thương, căm hờn: khổ 5,6

- Đất nước quật cường, anh dũng: khổ 7,8,9,10

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

Thời gian sáng tác từ năm 1948 – 1955: theo suốt cuộc hành trình cuộc kháng chiến chống Pháp của dân tộc Việt Nam ta.

* Trả lời câu hỏi cuối bài:

Câu 1 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Bài thơ “Đất nước” có thể được chia thành 3 phần:

+ Phần 1: (từ đầu ... sau lưng thềm nắng lá rơi đầy): Những cảm xúc về mùa thu xưa

+ Phần 2: (tiếp ... Những buổi ngày xưa vọng nói về): Cảm xúc về đất nước, con người trong mùa thu nay

+ Phần 3: (còn lại): Đất nước đau thương, căm hờn và quật cường, anh dũng.

- Cảm xúc của nhân vật trữ tình qua từng phần: từ luyến tiếc, ngậm ngùi đến vui sướng, tự hào rồi căm hờn, quyết tâm mạnh mẽ

- Cảm hứng chủ đạo của bài thơ: Tình yêu quê hương nồng nàn, tha thiết

Câu 2 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên mang vẻ đượm buồn, trầm mặc

- Hình ảnh ấn tượng: “Người ra đi đầu không ngoảng lại / Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”. Vì câu thơ đã gợi ra hình ảnh Người lính bỏ lại sau lưng một Hà Nội thơ mộng, lãng mạn mà trầm mặc, buồn bã, quyết tâm ra đi vì sự nghiệp kháng chiến, phụng sự Tổ quốc với một ý chí kiên định.

Câu 3 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Cảm xúc nhân vật trữ tình trong khổ 3 là niềm hân hoan, vui sướng, tự hào. Tác giả tự hào trước cảnh trời đất đổi thay, từ một dân tộc nô lệ được đứng lên làm chủ cuộc sống của mình. Tác giả đã liệt kê một loạt những danh từ chỉ cảnh vật của đất nước kết hợp với điệp từ “của chúng ta” nhằm khẳng định chủ quyền, độc lập của dân tộc.

- So sánh “mùa thu xưa” (2 khổ đầu) và “mùa thu nay” (khổ 3)

+ Khổ 1, 2: mùa thu của quá khứ hoài niệm, khi dân tộc ta còn chịu nhiều đau thương, mất tự do

+ Khổ 3: mùa thu của Cách mạng, của độc lập, tự do

Câu 4 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Đất nước đau thương trong chiến tranh

+ “Ôi những cánh đồng quê chảy máu

     Dây thép gai đâm nát trời chiều”

+ “Bát cơm chan đầy nước mắt

     Bay còn giằng khỏi miệng ta”

+ “Thằng giặc Tây thằng chúa đất

     Đứa đè cổ đứa lột da”

=> Tác giả đã sử dụng những hình ảnh giàu sức gợi “chảy máu”, “đâm nát”, “chan nước mắt”, “giằng khỏi miệng”, “đè cổ lột da” nhằm nhấn mạnh tội ác của giặc đối với dân ta cũng như những đau thương mà người dân phải chịu đựng.

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Hình ảnh đất nước trong khổ thơ cuối là một đất nước kiên cường, mạnh mẽ. Dù “súng nổ rung trời” nhưng người dân vẫn đứng lên “như nước vỡ bờ” để chiến đấu với một tinh thần đoàn kết, ý chí quật cường. Đặc biệt hình ảnh “rũ bùn đứng dậy sáng loà” đã chứng minh dù đau thương, dù đứng lên từ bùn đất nhưng đất nước vẫn luôn toả sáng, luôn mạnh mẽ, anh dũng. Qua đó, tác giả thể hiện niềm tin tưởng, tự hào về đất nước,  về tương lai tươi sáng của dân tộc.

Câu 6 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

- Trong khổ 1, tác giả xưng “tôi” như một cách bày tỏ nỗi buồn thương, luyến tiếc của cá nhân trước cảnh “mùa thu xưa”. Đây là cái tôi yêu thiên nhiên, bâng khuâng, rung động trước vẻ đẹp của đất trời.

- Trong những khổ tiếp theo, tác giả xưng “ta” như một lời khẳng định đầy tự hào về thắng lợi của dân tộc. Cái tôi cá nhân đã hoà nhập cùng cái ta chung của cộng đồng. Những cảm xúc đó không chỉ của một mình tác giả mà còn đại diện cho biết bao con người Việt Nam.

Câu 7 (trang 73 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2 – Cánh diều):

“Nước chúng ta nước

  Nước những người chưa bao giờ khuất

  Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất

  Những buổi ngày xưa vọng nói về”

Đúng vậy! Việt Nam ta là một đất nước quật cùng, mạnh mẽ, không bao giờ bị khuất phục. Bao thế hệ cha anh ngã xuống nhưng họ đã gieo mầm tương lai cho dân tộc. Tiếng “rì rầm trong đất” phải chăng chính là lời nhắc nhở của các anh linh đối với thế hệ sau về ý thức trách nhiệm, tinh thần cống hiến cho đất nước. Sự ra đi của họ đã đem lại ánh sáng tự do cho đất nước, để chúng ta bây giờ có thể nghe “những buổi ngày xưa vọng nói về”.

Chuẩn bị

Hiển thị nội dung

Yêu cầu (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): 

- Xem lại phần Kiến thức ngữ văn để vận dụng vào đọc hiểu văn bản này.

- Khi đọc bài thơ tự do, các em cần chú ý:

+ Nhân vật trữ tình là ai và bộc lộ cảm xúc về điều gì?

+ Bài thơ có các hình ảnh, từ ngữ, biện pháp tu từ, ... đặc sắc nào? Các yếu tố đó có tác dụng ra sao trong việc bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm, ... của tác giả?

+ Cảm hứng chủ đạo và chủ đề của bài thơ là gì? 

- Đọc trước bài thơ Đất nước, tìm hiểu thông tin từ các nguồn khác nhau về nhà thơ Nguyễn Đình Thi và xuất xứ, hoàn cảnh ra đời của tác phẩm. Lựa chọn và ghi chép lại một số thông tin giúp đọc hiểu bài thơ. 

- Em biết những bài thơ nào viết về đất nước? Ấn tượng, cảm xúc, suy nghĩ, ... mà những bài thơ đó gợi ra cho em là gì?

Trả lời:

- Nhân vật trữ tình: Tác giả, bộc lộ cảm xúc yêu thương, tự hào.

- Nhịp điệu, hình ảnh thơ sáng tạo. Ngôn ngữ thơ lắng đọng, cô đúc. Sử dụng phong phú các biện pháp tu từ.

- Một số thông tin từ các nguồn khác nhau về nhà thơ Nguyễn Đình Thi và xuất xứ, hoàn cảnh ra đời của tác phẩm. 

+ Nhà thơ Nguyễn Đình Thi sinh ngày 20-12-1924 tại Thành phố Luông Pra Băng, nước Lào. Ông sống và làm việc chủ yếu ở Thành phố Hà Nội, nước Việt Nam. Nguyễn Đình Thi được xem là một nghệ sĩ đa tài, ông sáng tác nhạc, làm thơ, viết tiểu thuyết, kịch, tiểu luận phê bình.

+ Thơ Nguyễn Đình Thi mang một diện mạo mới, độc đáo và hiện đại. Bài thơ được xem là tâm đắc nhất của của nhà thơ Nguyễn Đình Thi, đó là bài “Đất nước”, đây là một tác phẩm bất hủ của văn học. Sau này, bài thơ “Đất nước” đã được nhạc sĩ Đặng Hữu Phúc phổ thành bản Giao Hưởng – Hợp xướng cùng tên “Đất nước”.

+ Bài thơ “Đất nước” viết trong khoảng thời gian từ 1948 đến 1955. Bài thơ là sự tổng hợp của những sáng tác Sáng mát trong như sáng năm xưa (1948), Đêm mít tinh (1949) và Đất nước (1955). Đây là thời gian ông trải nghiệm, trưởng thành cùng Đất Nước trong kháng chiến chống Pháp lần 2.

- "Đất nước" của Nguyễn Đình Thi được cảm nhận trong những năm tháng kháng chiến rộng lớn, hào hùng mà thiêng liêng. Ta có thể thấy tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất của tác giả.

- Những bài thơ viết về đất nước: Nhớ Con Sông Quê Hương. Còn Mãi Hương Quê. Tràng Giang. Đất Nước…

Đọc hiểu

* Nội dung chính: 

- Văn bản “Đất nước” nói về hình ảnh đất nước được cảm nhận qua vẻ đẹp của mùa thu Hà Nội, những năm tháng chiến đấu gian khổ, mà hào hùng.

* Trả lời câu hỏi giữa bài: 

Câu 1 (trang 70 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): 

- Khổ 1, 2: Nhân vật trữ tình hiện lên qua từ ngữ nào? 

- Hãy hình dung về Hà Nội và “Người ra đi” trong hoài niệm của nhân vật trữ tình.

Trả lời:

- Tín hiệu gợi nhắc về mùa thu Hà Nội: "sáng mát trong" và "gió", "hương cốm mới", đây là những nét đặc trưng quen thuộc của mùa thu Bắc Bộ, mùa thu Hà Nội.

- Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm:

+ Bức tranh mùa thu chân thực, thi vị, mang đậm đặc trưng mùa thu Hà Nội nhưng thoáng buồn: những buổi sáng mát trong, gió thổi, hương cốm, chớm lạnh, hơi may xao xác, nắng lá, phố phường Hà Nội  

→ Bức tranh mùa thu có hình khối, đường nét, màu sắc những chứa đầy tâm trạng của người ra đi "Người ra đi... lá rơi đầy".

+ Hình ảnh người đi buồn bã, lưu luyến nhưng cũng đầy cương quyết: "Người ra đi đầu không ngoảnh lại/ Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy".

 → Mùa thu Hà Nội đẹp nhưng buồn thấm thía bởi nhân vật trữ tình phải ly biệt Hà Nội để đi tìm con đường thoát vòng nô lệ đau thương, tủi nhục.

Câu 2 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): 

- Khổ 3: Chú ý độ dài của các dòng thơ, phép điệp, phép liệt kê, hiệp vần, giọng điệu và cảm xúc của nhân vật trữ tình. 

- Hình dung bức tranh đất nước trong “mùa thu nay” qua cảm nhận của nhân vật trữ tình.

Trả lời:

- Đó là tiếng reo vui trước mùa thu hiện tại độc lập, hạnh phúc. Mùa thu cách mạng tươi đẹp, và tràn đầy sức sống. Tác giả rất khéo léo khi dịch không gian nghệ thuật từ những phố dài xao xác buồn sang không gian núi rừng tươi mới, tràn đầy sức sống, nhân vật trữ tình vui vẻ, hạnh phúc như cất tiếng hát hòa trong sự phấn chấn của tạo vật phấp phới, thiết tha.

- Đó Mùa thu độc lập, tự chủ: Trời xanh đây là của chúng ta…

- Suy tư về hồn thiêng đất nước: Nước chúng ta…vọng nói về.

- Và cuối cùng đó là tất cả niềm tự hào về đất nước của nhân vật trữ tình yêu quê hương, yêu đất nước.

- Nghệ thuật: hình ảnh thơ giàu sức gợi, câu thơ giàu tính nhạc, phép điệp, giọng thơ sôi nổi, cảm xúc dạt dào, trữ tình.

 → Qua đoạn thơ ta có thể thấy tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất của tác giả.

Câu 3 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Chú ý những cảm nhận của tác giả về đất nước trong chiến tranh.

Trả lời:

- Một đất nước đau thương trong chiến tranh:

+ Hình ảnh đất nước trong đau thương và chiến tranh hiện lên như một thước phim chân thật

+ Đất nước chìm trong máu và nước mắt: những cánh đồng quê chảy máu, dây thép gai đâm nát trời chiều, bát cơm chan đầy nước mắt…đứa đè cổ đứa lột da.

+ Đất nước bật lên nỗi căm hờn: Từ những năm đau thương chiến đấu…căm hờn.

Câu 4 (trang 71 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Từ khổ 5 – 10: Những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về:

- Đất nước đau thương, căm hờn?

- Đất nước quật cường, anh dũng?

Trả lời:

- Đất nước từ những năm tháng đau thương để tạo thành nỗi căm hờn: “Từ những năm đau thương chiến đấu/ Ðã ngời lên nét mặt quê hương/ Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu/Ðã bật lên những tiếng căm hờn”

- Vượt lên đau thương để lao động và chiến đấu, chống lại kẻ thù: Những đêm dài hành quân nung nấu/ Xiềng xích chúng bay không khóa được…. /Lòng dân ta yêu nước thương nhà”.

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Lưu ý thông tin về thời gian sáng tác.

Trả lời:

- Bài thơ được sáng tác trong một thời gian dài (1948 - 1955), tương đương với thời kì chống thực dân Pháp.

- Bài thơ có những đoạn lấy từ hai bài thơ "Sáng mát trong như sáng năm xưa" (1948) và "Đêm mitting" (1949), đến năm 1955, Nguyễn Đình Thi viết thêm phần sau "Ôi những cánh..."

 → Dù viết nhiều lần nhưng bài thơ vẫn là một chỉnh thể nghệ thuật và là một trong những bài thơ hay nhất của Nguyễn Đình Thi và văn học Việt Nam sau Cách mạng Tháng Tám viết về đề tài đất nước.

* Trả lời câu hỏi cuối bài: 

Câu 1 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Bài thơ Đất nước có thể được chia làm mấy phần? Cảm xúc của nhân vật trữ tình có sự thay đổi như thế nào qua các phần này? Từ đó, hãy nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ

Trả lời:

- Gồm 3 phần: 

+ Phần 1. Từ đầu đến “Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”: Mùa thu của quá khứ. 

+ Phần 2. Tiếp theo đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”: Mùa thu của hiện tại. 

+ Phần 3. Còn lại: Niềm suy tư về đất nước.

- Sự thay đổi trong cảm xúc của nhân vật trữ tình:

+ Khởi đầu bài thơ là những cảm xúc trực tiếp trong một sáng mùa thu, gợi nỗi nhớ về Hà Nội. Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm của Nguyến Đình Thi vì thế mang vẻ đẹp của tâm trạng.

+ Từ hoài niệm về mùa thu Hà Nội xưa, tác giả dẫn vào cảm xúc về mùa thu đất nước, trong cảnh hiện tại ở chiến khu Việt Bắc

+ Từ cảm xúc về mùa thu đất nước, Nguyến Đình Thi dẫn dắt đến sự bộc bạch tình cảm mến yêu tha thiết và tự hào

+ Tứ thơ phát triển theo hướng suy tưởng nên hình tượng thiên về khái quát, tượng trưng, với những biểu tượng quen thuộc, bát cơm, nước mắt, xiềng xích, chim, hoa… tập trung thể hiện suy ngẫm của tác giả về đất nước từ trong đau thương, căm hờn đã đứng lên chiến đấu bất khuất.

- Cảm hứng chủ đạo: Tình yêu thương,gắn bó của nhà thơ với đất nước,khám phá vẻ đẹp của đất nước trong chiều dài thời gian và chiều rộng không gian. Cảm hứng về đất nước được triển khai ở nhiều cung bậc: Hoài niệm về mùa thu và niềm tự hào về đất nước đau thương -  chiến đấu.

Câu 2 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Hình ảnh nào em thấy ấn tượng nhất? Vì sao?

Trả lời:

- Qua 7 dòng đầu của bài thơ: Mùa thu hiện lên trong hoài niệm với tín hiệu gợi nhắc về mùa thu Hà Nội: "sáng mát trong" và "gió", "hương cốm mới", đây là những nét đặc trưng quen thuộc của mùa thu Bắc Bộ, mùa thu Hà Nội.

+ Những buổi sáng mát trong, gió thổi, hương cốm, chớm lạnh, hơi may xao xác, nắng lá, phố phường Hà Nội 

→ Bức tranh thiên nhiên mùa thu mang đậm những đặc trưng của mùa thu Hà Nội, chân thực, thi vị nhưng man mác buồn, chứa đầy tâm trạng của người ra đi buồn bã, lưu luyến nhưng cũng đầy cương quyết. 

- Em thích nhất hình ảnh: “Những phố dài xao xác hơi may”, bởi đặc trưng của mùa thu Hà Nội có cái se lạnh đầu mùa, những con phố như dài thêm ra trong hơi may xao xác, âm thanh nhè nhẹ của nắng, lá rơi đầy. Hình ảnh này khiến bức tranh mùa thu đẹp nhưng đượm buồn. Đây là mùa thu bước vào cuộc kháng chiến nên dưới cái nhìn của tác giả có chút xao xuyến, bâng khuâng.

Câu 3 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Hãy phân tích cảm xúc của nhân vật trữ tình trong “mùa thu năm nay”. Tại sao lại có sự khác nhau về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba?

Trả lời:

- Mùa thu đã thay áo mới, hiện diện bằng những hình ảnh bình dị, dân dã, khỏe khoắn và tươi sáng (Núi đồi, rừng tre, trong biếc…). Thiên nhiên không lặng im mà như đang lên tiếng nói “rừng tre phấp phới”, “trong biếc nói cười thiết tha.”:

 + Nhân vật "tôi" thay đổi từ trạng thái buồn, bâng khuâng, lưu luyến, đến vui sướng, tự hào.

   + Cái nhìn thay đổi từ đường phố, thềm nhà sang núi đồi, rừng tre, trời xanh, cánh đồng, dòng sông.

   + Cảm xúc của tác giả hân hoan, hả hê trước cảnh đất nước rộng lớn:

- Có sự khác nhau trong cảm nhận về mùa thu giữa các khổ thơ vì:

+ Tình hình thực tế năm 1948: sau chiến thắng Việt Bắc thu – đông năm 1947, cả một vùng đất rộng lớn thuộc sáu tỉnh biên giới phía Bắc được giải phóng. 

+ Điều này đem lại cảm hứng tin tưởng, tự hào của các nhà thơ đi theo kháng chiến (đoạn thơ này được hình thành từ năm 1948 trong bài Sáng mát trong như sáng năm xưa).

Câu 4 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Những dòng thơ nào thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương trong chiến tranh? Cách diễn tả, thể hiện của nhà thơ có gì độc đáo?

Trả lời:

- Đất nước từ những năm tháng đau thương để tạo thành nỗi căm hờn: “Từ những năm đau thương chiến đấu/ Ðã ngời lên nét mặt quê hương/ Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu/Ðã bật lên những tiếng căm hờn”

- Nhà thơ nêu lên tội ác của giặc bằng những hình ảnh giàu tính khái quát như đồng quê chảy máu, bát cơm chan đầy nước mắt…

- Bằng thủ pháp nghệ thuật nhân hóa cánh đồng quê chảy máu đã tố cáo tội ác của giặc.

- Kẻ thù đã hủy hoại cả đời sống vật chất lẫn tinh thần của nhân dân ta.

→ Chính tội ác ấy đã làm cho nhân dân ta căm hờn mà quyết tâm đứng dậy đánh cho chúng tan hoang, đánh cho chúng không còn đường chạy.

Câu 5 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Trình bày cảm nhận của em về hình tượng đất nước được khắc họa trong khổ thơ cuối.

Trả lời:

- Hình ảnh đất nước kì vĩ, chói lọi, quật khởi bừng dậy giữa hiện thực rung trời chuyển đất: Nước Việt Nam từ máu lửa/ Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”.

- Nghệ thuật đặc sắc trong đoạn thơ: Hình ảnh sáng tạo đầy sức gợi hình gợi cảm, thủ pháp đối lập, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đậm nét.

 → Bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực (đường nét tương phản đối lập). Hình tượng giàu tính sử thi, là cao trào của cảm xúc, thâu tóm được tư tưởng toàn bài.

Câu 6 (trang 72 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2): Trong bài thơ, nhân vật trữ tình xưng “tôi”, sau đó chuyển sang xưng “ta” (chúng ta). Theo em, việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì? 

Trả lời:

- Việc thay đổi hai đại từ “tôi”, sau đó chuyển sang xưng “ta” (chúng ta) của tác giả có thể nói là một cách sử dụng tương đối ngẫu nhiên trong bài thơ để thể hiện tư tưởng của mình:

+ Chữ tôi trong câu thơ “Tôi nhớ những ngày thu đã xa” ở khổ thơ đầu thể hiện cảm xúc cá nhân của tác giả trước cảnh trời mùa thu Hà Nội. Đây là cái tôi yêu thiên nhiên, xao xuyến, bâng khuâng và rung động trước cái đẹp của đất trời.

+ Những khổ thơ tiếp theo, tác giả thay bằng chữ “ta” (chúng ta) để bày tỏ niềm tự hào, sự vui sướng vào chung với không khí độc lập tự do của dân tộc. Chữ “ta” để thể hiện khát khao không chỉ của riêng tác giả mà còn của nhiều người, nhiều cái “tôi” lí tưởng khác.

→ Sự chuyển biến từ cái tôi cá nhân đến một đại từ chỉ một tập thể cùng chung suy nghĩ và lí tưởng thể hiện ý nghĩa: sống cống hiến không chỉ là khát vọng của một người, của riêng một mình nhà thơ, mà còn là của nhiều người, của chung cộng đồng, nhân dân, đất nước.

Câu 7 (trang 73 sgk Ngữ văn lớp 10 Tập 2):

Từ hai dòng thơ: “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất / Những buổi ngày xưa vọng nói về", em cảm nhận được lời nhắn nhủ gì trong tiếng vọng rì rầm" ấy? Hãy chia sẻ bằng một đoạn văn (khoảng 8 – 10 dòng).

Trả lời:

Những lớp người đã ngã xuống sẽ có lớp khác đứng lên. Hiện tại đáng quý và càng đáng quý hơn khi nhớ đến quá khứ, vì có sự hy sinh của quá khứ mới có được hiện tại ngày hôm nay. "Rì rầm" là một từ láy tượng thanh rất gợi cảm. Nó không ồn ào vang động, vang xa nhưng liên tục đều đặn như dòng suối chảy bất tận. "Rì rầm" trong lòng đất "đêm đêm" còn gợi lên không khí thầm lặng thiêng liêng. "Đất" là hình ảnh tượng trưng cho đất nước, của sự khổng lồ, vĩnh hằng. "Đất" cũng là cái được dựng lên từ mồ hôi nước mắt, kể cả xương máu của biết bao thế hệ cha ông. “Đêm đêm” đã gợi một khoảng thời gian dài như một dòng chảy thời gian xuyên suốt bốn nghìn năm của lịch sử. Với hình ảnh thơ độc đáo này, tác giả đã hình tượng hóa được truyền thống anh hùng của đất nước thành một hình ảnh đầy sức sống, đầy mạnh thầm lặng, thiêng liêng và vững bền muôn thuở, trở thành nhịp đập của con tim lịch sử Việt Nam bất khuất anh hùng.

Tác giả: Nguyễn Đình Thi

Tiểu sử

- Nguyễn Đình Thi (1924- 2003), sinh ra tại Thành phố Luông Pha Băng, nước Lào.

- Ông tham gia kháng chiến và giữ nhiều chức vụ quan trọng của Đảng.

- Nguyễn Đình Thi được xem là một nghệ sĩ đa tài, ông sáng tác nhạc, làm thơ, viết tiểu thuyết, kịch, tiểu luận phê bình. Ở lĩnh vực nào ông cũng có những đóng góp đáng trân trọng.

Sự nghiệp văn học

Phong cách nghệ thuật

- Thơ ông tự do, phóng khoáng mà vẫn hàm súc, sâu lắng, suy tư và có nhiều tìm tòi theo hướng hiện đại.

- Những tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Đình Thi là sự phản ánh kịp thời cuộc chiến đấu anh dũng của nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến. Các tác phẩm của ông đều mang tính thời sự về các cuộc kháng chiến của dân tộc Việt Nam.

Tác phẩm chính

- Thơ: Người chiến sĩ (1958); Bài thơ Hắc Hải (1958); Dòng sông trong xanh (1974); Tia nắng (1985); Đất nước (1948 - 1955); Nhớ; Lá đỏ....

- Tiểu thuyết: Xung kích, Vỡ bờ; Thu đông năm nay (1954), Bên bờ sông Lô (1957), Vào lửa (1966), Mặt trận trên cao (1967)...

- Phê bình văn học: Tiểu luận Nhận đường.

- Kịch: Con nai đen (1961); Hoa và Ngần (1975); Giấc mơ (1983); Rừng trúc (1978); Nguyễn Trãi ở Đông Quan (1979); Người đàn bà hóa đá (1980); Tiếng sóng (1980); Cái bóng trên tường (1982); Trương Chi (1983); Hòn Cuội (1983 - 1986)

Tác phẩm: Đất nước

Tìm hiểu chung

Xuất xứ - Hoàn cảnh ra đời

- Bài thơ được sáng tác trong một thời gian dài (1948 - 1955), tương đương với thời kỳ chống thực dân Pháp.

- Bài thơ có những đoạn lấy từ hai bài thơ Sáng mát trong như sáng năm xưa (1948) và Đêm mitting (1949), đến năm 1955, Nguyễn Đình Thi viết thêm phần sau "Ôi những cánh..."

=> Dù viết nhiều lần nhưng bài thơ vẫn là một chỉnh thể nghệ thuật và là một trong những bài thơ hay nhất của Nguyễn Đình Thi và văn học Việt Nam sau Cách mạng Tháng Tám viết về đề tài đất nước.

Bố cục

2 phần

- Phần 1: Từ đầu đến "Những buổi ngày xưa vọng nói về": Mùa thu đất nước trong hoài niệm của nhà thơ.

- Phần 2: Còn lại: Hình ảnh đất nước kháng chiến đau thương mà anh hùng tình nghĩa.

Tìm hiểu chi tiết

Phần 1

* Hình ảnh mùa thu Hà Nội trong hoài niệm (từ đầu đến… "lá rơi đầy"):

- Tín hiệu gợi nhắc về mùa thu Hà Nội: "sáng mát trong" và "gió", "hương cốm mới", đây là những nét đặc trưng quen thuộc của mùa thu Bắc Bộ, mùa thu Hà Nội.

- Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm:

+ Bức tranh mùa thu chân thực, thi vị, mang đậm đặc trưng mùa thu Hà Nội nhưng thoáng buồn: những buổi sáng mát trong, gió thổi, hương cốm, chớm lạnh, hơi may xao xác, nắng lá, phố phường Hà Nội => Bức tranh mùa thu có hình khối, đường nét, màu sắc những chứa đầy tâm trạng của người ra đi "Người ra đi... lá rơi đầy".

+ Hình ảnh người đi buồn bã, lưu luyến nhưng cũng đầy cương quyết: "Người ra đi đầu không ngoảnh lại/ Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy".

=> Mùa thu Hà Nội đẹp nhưng buồn thấm thía bởi nhân vật trữ tình phải ly biệt Hà Nội để đi tìm con đường thoát vòng nô lệ đau thương, tủi nhục.

* Mùa thu cách mạng, mùa thu độc lập vui tươi, phấn chấn.

- Tiếng reo vui trước mùa thu hiện tại độc lập, hạnh phúc.

- Mùa thu cách mạng tươi đẹp, sôi nổi: không gian nghệ thuật dịch chuyển từ những phố dài xao xác buồn bã sang không gian núi rừng tươi mới, tràn đầy sức sống (rừng tre phấp phới, trời thu thay áo mới) với những âm thanh ngân nga, vang vọng; trạng thái nhân vật trữ tình vui vẻ, hạnh phúc hòa trong sự phấn chấn của tạo vật (phấp phới, thiết tha).

- Mùa thu độc lập, tự chủ: "Trời xanh đây là của chúng ta…"

- Suy tư về hồn thiêng đất nước: "Nước chúng ta… vọng nói về".

=> Niềm tự hào về đất nước.

- Nghệ thuật đặc sắc trong đoạn thơ: hình ảnh thơ giàu sức gợi, câu thơ giàu tính nhạc, vận dụng hiệu quả phép điệp, giọng thơ phấn chấn sôi nổi, cảm xúc mãnh liệt…

=> Đoạn thơ thể hiện tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất.

Phần 2

* Đất nước đau thương trong chiến tranh:

- Đất nước chìm trong máu và nước mắt: "những cánh đồng quê chảy máu", "dây thép gai đâm nát trời chiều", "bát cơm chan đầy nước mắt"… "đứa đè cổ đứa lột da".

- Đất nước bật lên nỗi căm hờn: "Từ những năm đau thương chiến đấu… căm hờn".

* Đất nước vùng lên giành lấy chiến thắng vinh quang, chói lọi:

- Vượt lên đau thương để lao động và chiến đấu, chống lại kẻ thù: "Những đêm dài hành quân nung nấu", "Xiềng xích chúng bay không khóa được… lòng dân ta yêu nước thương nhà".

- Hình ảnh đất nước kì vĩ, chói lọi, quật khởi bừng dậy giữa hiện thực rung trời chuyển đất: "Ôm đất nước những người áo vải/ Đã đứng lên thành những anh hùng", "Nước Việt Nam từ máu lửa/ Rũ bùn đứng dậy sáng lòa".

- Nghệ thuật đặc sắc trong đoạn thơ: hình ảnh sáng tạo đầy sức gợi hình gợi cảm, thủ pháp đối lập, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đậm nét.

=> Bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực (đường nét tương phản đối lập).

=> Hình tượng giàu tính sử thi, là cao trào của cảm xúc, thâu tóm được tư tưởng toàn bài.

Giá trị nội dung

- Đất nước được cảm nhận trong chiều dài của những năm tháng kháng chiến, chiến đấu và chiến thắng, trong không gian rộng lớn.

- Cảm xúc, suy tư: đất nước gần gũi, thiêng liêng, trang trọng, vĩ đại và anh hùng.

Giá trị nghệ thuật

- Nhịp điệu, hình ảnh thơ sáng tạo.

- Ngôn ngữ thơ lắng đọng, cô đúc.

- Sử dụng sáng tạo, phong phú các biện pháp tu từ.

Một số nhận định về tác giả, tác phẩm

Thơ Nguyễn Đình Thi say đắm, nhưng không say đắm như Xuân Diệu, say mà tỉnh; có trí tuệ nhưng không trí tuệ như Chế Lan Viên, anh xúc cảm từ nhỡn kiến chứ không phải từ tri thức; có suy tưởng như không suy tưởng như Huy Cận, anh suy tưởng từ hình sắc chứ không phải từ cái vô hình vô ảnh.”

(Nguyễn Đức Quyền – Sách Luyện Văn, NXBĐHQG TPHCM, trang 201)

1. Chuẩn bị

- Nhân vật trữ tình là: “tôi”, bộc lộ tình yêu dành cho đất nước.

- Những hình ảnh đặc sắc: hương cốm mới, những phố dài xao xác hơi may, rừng tre phấp phới…

- Cảm hứng chủ đạo: Tình yêu và lòng tự hào dành cho đất nước.

- Chủ đề: Hình ảnh đất nước được cảm nhận qua vẻ đẹp của mùa thu Hà Nội, những năm tháng chiến đấu gian khổ, mà hào hùng.

- Tác giả Nguyễn Đình Thi (1924 - 2003) sinh tại Luông Pha-bang (Lào):

• Quê gốc của ông ở làng Vũ Thạch (nay là phố Bà Triệu, Hà Nội).
• Thuở nhỏ, Nguyễn Đình Thi sống cùng với gia đình ở Lào.
• Năm 1931, ông theo gia đình về nước, tham gia hoạt động cách mạng từ năm 1941.
• Sau Cách mạng tháng Tám năm 1945, Nguyễn Đình Thi tham gia Hội Văn hóa cứu quốc và Hội Văn nghệ Việt Nam.
• Từ 1958 đến năm 1989, ông là Chủ tịch Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học - Nghệ thuật Việt Nam.
• Nguyễn Đình Thi là một nhà văn hóa, một nghệ sĩ đa tài: viết văn, làm thơ, sáng tác nhạc, soạn kịch, viết lý luận phê bình văn nghệ, biên khảo triết học…
• Năm 1996, ông được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật.
• Một số tác phẩm chính: Các tiểu thuyết như Xung kích (1951), Vào lửa (1966); các tập thơ như Người chiến sĩ (1956), Bài thơ Hắc Hải (1958); các vở kịch như Con nai đen (1961), Rừng trúc (1978); các tập tiểu luận như Mấy vấn đề về văn học (1956)...

- Hoàn cảnh sáng tác: Bài thơ có những đoạn lấy từ hai bài thơ “Sáng mát trong như sáng năm xưa” (1948) và “Đêm mít tinh” (1949). Bài thơ được hoàn thành vào năm 1955, in trong tập Người chiến sĩ (1956).

- Một số bài thơ về Đất nước: Việt Nam quê hương ta (Nguyễn Đình Thi), Bài học đầu cho con (Đỗ Trung Quân)... Những bài thơ đã bộc lộ tình yêu, niềm tự hào dành cho đất nước.

2. Đọc hiểu

Câu 1. Khổ 1, 2: Nhân vật trữ tình hiện lên qua những từ ngữ nào? Hãy hình dung về Hà Nội và “người ra đi” trong hoài niệm của nhân vật trữ tình.

• Nhân vật trữ tình hiện lên qua những từ ngữ: “Tôi nhớ những ngày thu đã xa”.
• Hình dung: Khung cảnh Hà Nội vào mùa thu đầy thơ mộng, còn hình ảnh “người ra đi” đầy quyết tâm, không chút lưu luyến.

Câu 2. Từ khổ 5 - 10: Những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước đau thương, căm hờn? Đất nước quật cường, anh dũng?

- Đất nước đau thương, căm hờn:

Bát cơm chan đầy nước mắt
Bay còn giằng khỏi miệng ta
Thằng giặc Tây, thằng chúa đất
Ðứa đè cổ, đứa lột da…

- Đất nước quật cường, anh dũng:

Ôm đất nước những người áo vải
Ðã đứng lên thành những anh hùng.

*

Súng nổ rung trời giận dữ
Người lên như nước vỡ bờ
Nước Việt Nam từ máu lửa
Rũ bùn đứng dậy sáng loà.

3. Trả lời câu hỏi

Câu 1. Bài thơ Đất nước có thể được chia làm mấy phần? Cảm xúc của nhân vật trữ tình có sự thay đổi như thế nào qua các phần này? Từ đó, hãy nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ.

- Bài thơ Đất nước có thể được chia làm 3 phần:

• Phần 1. Từ đầu đến “Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”: Mùa thu của quá khứ.
• Phần 2. Tiếp theo đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”: Mùa thu của hiện tại.
• Phần 3. Còn lại: Niềm suy tư về đất nước.

- Cảm xúc của nhân vật trữ tình: Từ nuối tiếc đến vui sướng, tự hào và căm hờn, quyết tâm.

- Cảm hứng chủ đạo: Tình yêu và lòng tự hào dành cho đất nước.

Câu 2. Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Hình ảnh nào em thấy ấn tượng nhất? Vì sao?

- Mùa thu Hà Nội trong quá khứ:

• Tín hiệu của mùa thu Hà Nội “sáng mát trong” và “gió thổi mùa thu hương cốm mới”: Đây là những nét đặc trưng quen thuộc của mùa thu Bắc Bộ, mùa thu Hà Nội.
• Bức tranh thiên nhiên mùa thu thi vị, mang đậm đặc trưng mùa thu Hà Nội nhưng thoáng buồn: Những con phố dài chìm trong làn sương sớm, gió heo may khẽ thổi.
• Hình ảnh con người “Người ra đi đầu không ngoảnh lại/Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”: ra đi đầy buồn bã, lưu luyến nhưng cũng đầy cương quyết.

=> Mùa thu Hà Nội đẹp nhưng buồn thấm thía bởi nhân vật trữ tình phải ly biệt Hà Nội để đi tìm con đường thoát vòng nô lệ đau thương, tủi nhục.

- Hình ảnh ấn tượng nhất: “Người ra đi đầu không ngoảnh lại/Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy”. Vì hình ảnh này đã thể hiện sự quyết tâm của con người muốn ra đi tìm con đường thoát vòng nô lệ đau thương, tủi nhục.

Câu 3. Hãy phân tích cảm xúc của nhân vật trữ tình trong “mùa thu nay”. Tại sao có sự khác nhau khi cảm nhận về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba?

- Tiếng reo vui trước mùa thu hiện tại độc lập, hạnh phúc: “Tôi đứng reo vui giữa núi đồi”.

- Mùa thu cách mạng tươi đẹp, sôi nổi: không gian nghệ thuật dịch chuyển từ những phố dài xao xác buồn bã sang không gian núi rừng tươi mới, tràn đầy sức sống (rừng tre phấp phới, trời thu thay áo mới) với những âm thanh ngân nga, vang vọng; trạng thái nhân vật trữ tình vui vẻ, hạnh phúc hòa trong sự phấn chấn của tạo vật (phấp phới, thiết tha).

- Mùa thu của độc lập, tự chủ: “Trời xanh đây là của chúng ta… Những dòng sông đỏ nặng phù sa”.

=> Đoạn thơ thể hiện tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất.

- Sự khác nhau là do hoàn cảnh lịch sử thay đổi: Sau chiến thắng Việt Bắc thu - đông năm 1947, một vùng đất rộng lớn thuộc sáu tỉnh biên giới phía Bắc được giải phóng. Điều này đem lại cảm hứng tin tưởng, tự hào của các nhà thơ đi theo kháng chiến.

Câu 4. Những dòng thơ nào thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương, quật cường trong chiến tranh? Cách diễn tả, thể hiện của nhà thơ có gì độc đáo?

- Đất nước chìm trong máu và nước mắt: “Ôi những cánh đồng quê chảy máu/Dây thép gai đâm nát trời chiều”, “Bát cơm chan đầy nước mắt/Bay còn giằng khỏi miệng ta”.

- Đất nước từ những năm tháng đau thương để tạo thành nỗi căm hờn: “Từ những năm đau thương chiến đấu/Ðã ngời lên nét mặt quê hương/Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu/Ðã bật lên những tiếng căm hờn”

=> Nhà thơ đã sử dụng những hình ảnh giàu tính biểu tượng.

Câu 5. Trình bày cảm nhận của em về hình tượng đất nước được khắc họa trong khổ thơ cuối.

- Vượt lên đau thương để lao động và chiến đấu, chống lại kẻ thù: Những đêm dài hành quân nung nấu/Xiềng xích chúng bay không khóa được…./Lòng dân ta yêu nước thương nhà”.

- Hình ảnh đất nước kì vĩ, chói lọi, quật khởi bừng dậy giữa hiện thực rung trời chuyển đất: “Ôm đất nước những người áo vải/Đã đứng lên thành những anh hùng, Nước Việt Nam từ máu lửa/Rũ bùn đứng dậy sáng lòa”.

- Nghệ thuật đặc sắc trong đoạn thơ: Hình ảnh sáng tạo đầy sức gợi hình gợi cảm, thủ pháp đối lập, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đậm nét.

=> Bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực (đường nét tương phản đối lập). Hình tượng giàu tính sử thi, là cao trào của cảm xúc, thâu tóm được tư tưởng toàn bài.

Câu 6. Trong bài thơ, nhân vật trữ tình xưng “tôi”, sau đó chuyển sang xưng “ta” (“chúng ta”). Theo em, việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì?

Việc thay đổi từ “tôi” sang “ta” là một dụng ý nghệ thuật. Chữ “tôi” được sử dụng ở khổ thơ đầu nhằm thể hiện cảm xúc cá nhân của tác giả trước cảnh trời mùa thu Hà Nội trong quá khứ. Đây là cái tôi yêu thiên nhiên, xao xuyến, bâng khuâng và rung động trước cái đẹp của đất trời. Còn đến những khổ thơ sau, chữ “tôi” được tác giả thay bằng chữ “ta” (chúng ta) để bày tỏ niềm tự hào, sự vui sướng vào chung với không khí độc lập tự do của dân tộc.

Câu hỏi 1. Câu 1, 2: Nhân vật trữ tình hiện lên bằng những từ ngữ nào? Hình dung về Hà Nội và “người ra đi” trong nỗi nhớ của nhân vật trữ tình.

• Nhân vật trữ tình hiện lên qua câu nói: “Tôi nhớ những ngày thu dài”.
• Hình dung: Cảnh Hà Nội mùa thu đầy chất thơ, hình ảnh “người ra đi” đầy quyết tâm và nỗi nhớ.

Câu 2. Từ khổ 5 đến khổ 10: Những dòng thơ nào chủ yếu nói lên cảm xúc về nỗi đau, nỗi hận của đất nước? Đất nước kiên cường và anh hùng?

– Đất nước của đau thương và hận thù:

Một bát cơm đầy nước mắt
Ruồi vẫn được kéo ra khỏi miệng tôi
Giặc Tây, chúa đất
Kẻ bóp cổ, kẻ lột da…

– Đất nước kiên cường và anh hùng:

Ôm đất nước con người áo vải
Hãy vươn lên như những anh hùng.

*

Súng nổ trong cơn giận dữ
Mọi người dâng lên như vỡ nước
Việt Nam máu lửa
Hãy rũ bỏ bùn và thức dậy vào buổi sáng.

3. Trả lời câu hỏi

Câu hỏi 1. Bài thơ Đất Nước có thể chia làm mấy phần? Qua những đoạn này, cảm xúc của nhân vật trữ tình đã thay đổi như thế nào? Từ đó, nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ.

– Bài thơ Đất nước có thể chia làm 3 phần:

• Phần 1. Từ đầu đến “Phía sau thềm nắng đầy lá”: Mùa thu xưa.
• Phần 2. Tiếp theo đến “Chuyện xưa nói về”: Thu của hiện tại.
• Phần 3. Phần còn lại: Những suy tư về đất nước.

– Cảm xúc của nhân vật trữ tình: Từ tiếc nuối đến vui mừng, tự hào rồi căm thù, quyết tâm.

– Cảm hứng chủ đạo: Tình yêu và niềm tự hào đối với đất nước.

Câu 2. Mùa thu Hà Nội năm xưa hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Bạn ấn tượng với hình ảnh nào nhất? Tại sao?

– Mùa thu Hà Nội xưa:

• Báo hiệu mùa thu Hà Nội “trong sáng mát lành” và “gió thu thổi hương cốm mới”: Đây là những nét quen thuộc của mùa thu miền Bắc, mùa thu Hà Nội.
• Bức tranh thiên nhiên mùa thu nên thơ, mang nét đặc trưng của mùa thu Hà Nội nhưng lại phảng phất chút buồn: Những con phố dài chìm trong sương sớm, làn gió hiu hiu thổi qua.
• Hình ảnh người “Người ra đi trước không ngoảnh lại / Phía sau thềm nắng, lá rụng đầy”: ra đi đầy xót xa, nhớ nhung nhưng cũng đầy quyết tâm.

=> Mùa thu Hà Nội đẹp nhưng buồn vì nhân vật trữ tình phải rời xa Hà Nội để tìm lối thoát khỏi kiếp nô lệ đau thương, tủi nhục.

– Hình ảnh ấn tượng nhất: “Người ra đi trước không ngoảnh lại / Phía sau thềm nắng lá rụng đầy”. Bởi hình ảnh này đã thể hiện quyết tâm của con người ra đi tìm con đường thoát khỏi kiếp nô lệ đau thương, tủi nhục.

Câu 3. Hãy phân tích cảm xúc của nhân vật trữ tình trong “mùa thu này”. Vì sao có sự khác biệt trong cảm nhận về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba?

– Tiếng reo vui trước mùa thu độc lập, hạnh phúc hiện tại: “Ta đứng reo vui giữa núi rừng”.

– Mùa thu cách mạng tươi đẹp, sôi động: không gian nghệ thuật chuyển từ những con phố dài buồn sang không gian núi rừng tươi mát, sôi động (rừng trúc rung rinh, trời thu thay áo mới) với những âm thanh ngân nga, vang vọng; Trạng thái của nhân vật trữ tình hồ hởi, hạnh phúc, hòa với niềm hứng khởi của sinh vật (xốn xang, háo hức).

– Mùa thu độc lập tự chủ: “Trời xanh là của ta… Những dòng sông đỏ nặng phù sa”.

=> Đoạn thơ thể hiện tình yêu tha thiết và niềm tự hào đối với quê hương đất nước đã độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất.

– Sự khác biệt là do hoàn cảnh lịch sử thay đổi: Sau chiến thắng Việt Bắc thu – đông năm 1947, một vùng rộng lớn của 6 tỉnh biên giới phía Bắc được giải phóng. Điều này khơi dậy niềm tin và niềm tự hào của các nhà thơ đi theo kháng chiến.

Câu 4. Dòng thơ nào thể hiện sâu sắc và ấn tượng nhất về nỗi đau và sự kiên cường của đất nước trong chiến tranh? Cách diễn đạt và cách diễn đạt của nhà thơ có gì độc đáo?

– Đất nước thấm đẫm máu và nước mắt: “Ôi miền quê chảy máu / Dây thép gai đâm thủng trời chiều”, “Bát cơm chan canh / Bay còn rách miệng em”.

– Đất nước từ những năm tháng đau thương hình thành hận thù: “Từ bao năm đau thương chiến đấu / Mặt quê hương bừng lên / Từ gốc tre ngọt ngào / Tiếng căm thù cất lên”

=> Nhà thơ đã sử dụng những hình ảnh tượng trưng.

Câu hỏi 5. Nêu cảm nhận của em về hình ảnh đất nước được khắc họa trong khổ thơ cuối.

– Vượt lên đau thương để lao động và đánh giặc: Những đêm dài hành quân nóng lên / Xiềng xích chúng không khóa được … / Nhân dân ta yêu nước.

– Hình ảnh đất nước kỳ vĩ, rực rỡ, trỗi dậy giữa một hiện thực rung chuyển thế giới: “Ôm lấy nước áo bào / Đứng lên trở thành anh hùng, nước Việt Nam từ trong bùn máu / Đứng lên từ bùn mà dậy. sáng mai dậy ”.

– Nghệ thuật đặc sắc trong bài thơ: Những hình ảnh sáng tạo đầy sức gợi, hình ảnh đối đáp, mang khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn đậm đà.

=> Bức tranh đất nước được tạo dựng bằng chất liệu hiện thực (đường nét tương phản). Hình ảnh giàu chất sử thi, cao trào của cảm xúc, thâu tóm toàn bộ ý tưởng của bài viết.

Câu 6. Trong bài thơ, nhân vật trữ tình nói “tôi”, sau đó chuyển thành “ta” (“chúng ta”). Theo bạn, việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì?

Việc chuyển từ “ta” sang “ta” là một dụng ý nghệ thuật. Từ “ta” được dùng trong khổ thơ đầu để nói lên cảm xúc riêng của tác giả trước trời thu Hà Nội năm xưa. Đây là cái tôi yêu thiên nhiên, xao xuyến, xao xuyến, xao xuyến trước vẻ đẹp của đất trời. Còn những khổ thơ sau, chữ “ta” được tác giả thay bằng chữ “ta” (chúng ta) để thể hiện niềm tự hào, vui sướng khi được hòa vào không khí độc lập, tự do của dân tộc.

I. Tác giả văn bản Đất nước

- Nguyễn Đình Thi (1924 - 2003)

- Quê quán: Hà Nội

- Phong cách nghệ thuật: Thơ văn của Nguyễn Đình Thi hàm súc, giản dị, gần gũi nhưng giàu chất triết lí.

- Tác phẩm chính: Việt Nam quê hương ta, Đất nước, Mặt trận trên cao, Xung kích,....

II. Tìm hiểu tác phẩm Đất nước

• Thể loại: Thơ tự do
• Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:

- Bài thơ được sáng tác trong khoảng thời gian dài, từ năm 1948 đến 1955.

- Gần như trong suốt cuộc kháng chiến chống Pháp, Nguyễn Đình Thi đã tham gia chiến dịch, cùng sống, cùng chịu nhiều khói lửa chiến tranh. Trong khoảng thời gian ấy ông sáng tác một vài bài thơ như là “Sáng mát trong như sáng năm xưa”, “Đêm mít tinh”,... Bài thơ “Đất nước” là sự tổng hợp và sáng tạo thêm từ hai bài thơ trên.        

• Phương thức biểu đạt: Biểu cảm
• Bố cục:

- 3 khổ thơ đầu: Thiên nhiên đất nước tươi đẹp nên thơ trong hoài niệm của nhà thơ.

- 7 khổ thơ tiếp: Đất nước đau thương mà anh hùng trong cuộc kháng chiến trường kỳ.

• Tóm tắt:

Đoạn trích thể hiện những cảm nhận mới mẻ của tác giả về đất nước qua những vẻ đẹp được phát hiện ở chiều sâu trên nhiều phương diện: lịch sử, địa lí, văn hóa... Tư tưởng trọng tâm, bao trùm toàn bộ bài thơ là tư tưởng “Đất nước của nhân dân”.

• Giá trị nội dung:

- Bài thơ mở ra một không gian đất nước rộng lớn, tươi đẹp, nên thơ.

- Qua bài thơ tác giả bộc lộ tình yêu quê hương đất nước nồng nàn, lòng tự hào về một đất nước quật cường vươn lên từ bom đạn.

• Giá trị nghệ thuật:

- Hình ảnh thơ mới mẻ, sáng tạo.

- Ngôn ngữ thơ cô đọng, hàm súc.

- Sử dụng linh hoạt các biện pháp nghệ thuật.

• Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm

- Sáng mùa thu trong thiên nhiên trong lành của núi rừng Việt Bắc ⇒ tác giả nhớ về mùa thu của Hà Nội năm xưa.

- Một mùa thu đẹp, đặc trưng nhưng cũng rất buồn.

- Những con người ra đi dứt khoát nhưng cũng đầy lưu luyến.

• Mùa thu hiện tại ở chiến khu Việt Bắc

- Những thay đổi:

+ Tâm trạng con người: hào hứng, sôi nổi khi đứng giữa đất trời tự do.

+ Những hình ảnh, tính từ, điệp từ: khẳng định chủ quyền, sự trù phú, giàu có của đất nước.

+ Sự suy tư, và tự hào về truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc.

• Những suy tư và cảm nhận về đất nước

- Đau thương, căm hờn quyết tâm đứng lên chiến đấu:

+ Những hình ảnh tương phản ⇒ sự đau thương của đất nước trong chiến tranh.

+ Những từ ngữ diễn tả tâm trạng ⇒ sự hài hoà giữa cái chung – riêng, tình yêu lứa đôi – tình yêu đất nước.

+ Kẻ thù huỷ hoại tất cả đời sống tinh thần cũng như vật chất.

+ Những con người hiền lành biến tình yêu nước nồng nàn thành sự cháy bỏng căm hờn và kiên quyết chiến đấu giành quyền sống chính đáng.

- Đất nước anh dũng, kiên cường:

+ Biện pháp đối lập ⇒ sự tàn bạo của giặc và tấm lòng yêu nước của dân ta.

+ Sự thay đổi về cảnh vật ⇒ vừa chiến đấu vừa xây dựng.

+ Sự thay đổi con người ⇒ giản dị mà bất khuất, kiên cường, quật khởi.

- Con người VN đã đứng đúng tư thế hào hùng rũ bỏ vết nhơ nô lệ.

CHUẨN BỊ

Câu 1: Nhân vật trữ tình là ai và bộc lộ cảm xúc về điều gì?

Nhân vật trữ tình là "tôi" trữ tình bộc lộ được những tình cảm, suy nghĩ sâu sắc về đất nước, quê hương.

Câu 2: Bài thơ có các hình ảnh, từ ngữ, biện pháp tu từ đặc sắc nào? Các yếu tố đó có tác dụng ra sao trong việc bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm,...của tác giả?

Trả lời: 

Hình ảnh thơ giàu sức gợi, câu thơ giàu tính nhạc, phép điệp, giọng thơ sôi nổi, phép đối lập khéo léo, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn bao trùm cả đoạn, cảm xúc dạt dào, trữ tình. 

Tác dụng: hiện lên bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực, đồng thời khắc họa rõ nét tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất của tác giả.

Câu 3: Cảm hứng chủ đạo và chủ đề của bài thơ là gì?

Trả lời: 

Cảm hứng chủ đạo: Đất nước được cảm nhận trong chiều dài của những năm tháng kháng chiến trong không gian rộng lớn. 

Chủ đề: tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương, đất nước.

Câu 4: Tìm hiểu những thông tin về nhà thơ Nguyễn Đình Thi và hoàn cảnh ra đời của tác phẩm.

Trả lời: 

Nhà thơ Nguyễn Đình Thi: là một nghệ sĩ đa tài: ông vừa một nhà văn, nhà thơ, nhà phê bình. Thơ của nguyễn Đình Thi có bản sắc  riêng, vừa tự do phóng khoáng có những suy tư về con người tình yêu.

Hoàn cảnh sáng tác bài thơ: Tác phẩm viết trong khoảng thời gian từ 1948 đến 1955. Bài thơ là sự tổng hợp của những sáng tác Sáng mát trong như sáng năm xưa (1948), Đêm mít tinh (1949) và Đất nước (1955). Đây là thời gian ông trải nghiệm, trưởng thành cùng Đất Nước trong kháng chiến chống Pháp lần 2.

Câu 5: Em biết những bài thơ nào viết về đất nước? Ấn tượng, cảm xúc, suy nghĩ,...mà những bài thơ đó gợi ra cho em là gì?

Trả lời: 

Một số bài thơ về đất nước: Việt Nam quê hương ta (Nguyễn Đình Thi), Đất nước (Nguyễn Khoa Điềm), Bài học đầu cho con (Đỗ Trung Quân),...Những bài thơ đó giúp em hiểu được tình yêu quê hương đất nước, tổ quốc là một tình yêu dạt dào, chứa nhiều cảm xúc, không có ngòi bút nào có thể diễn tả nổi.

ĐỌC HIỂU

Câu 1: Khổ 1,2: Nhân vật trữ tình hiện lên qua những từ ngữ nào? Hãy hình dung về Hà Nội và "người ra đi" trong hoài niệm của nhân vật trữ tình.

Trả lời:

Khổ 1,2 - Nhân vật trữ tình hiện lên qua những từ ngữ: "tôi", "người ra đi".

Hà Nội và "người ra đi" trong hoài niệm của nhân vật trữ tình: đó là hình ảnh người quyết tâm, dứt khoát ra đi nhưng những lưu luyến thì vấn ở lại, cho thấy được sự gắn bó sâu nặng với Hà Nội, với đất nước.

Câu 2: Vì sao Quan Công nhắc đến "nghĩa vườn đào"?

Trả lời:

. - Phép điệp: Trời xanh đây là của chúng ta/ Núi rừng đây là của chúng ta.

- Phép liệt kê: những cánh đồng thơm mát, những ngả đường bát ngát, những dòng sông đỏ nặng phù sa..những người chưa bao giờ khuất, những buổi ngày xưa vọng nói về.

- Giọng điệu: giọng thơ sôi nổi, cảm xúc dạt dào, trữ tình.

- Bức tranh đất nước trong "mùa thu" qua cảm nhận của nhân vật trữ tình là một bức tranh mùa thu độc lập, tự chủ, có thể thấy tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất của nhân vật trữ tình.

Câu 3: Chú ý tác dụng của biện pháp điệp từ trong đoạn này.

Trả lời:

 Những cảm nhận của tác giả về đất nước trong chiến tranh: Cánh đồng quê – chảy máu; Dây thép gai – đâm nát trời chiều; Bát cơm chan đầy nước mắt; Đứa đè cổ - đứa lột da.

Câu 4: Từ khổ 5 - 10: Những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước đau thương, căm hờn? Đất nước quật cường, anh dũng?

Trả lời:

Những dòng thơ chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước đau thương, căm hờn: Đã ngời lên nét mặt quê hương/ Đã bật lên những tiếng căm hờn; Bát cơm chan đầy nước mắt/ Đứa đè cổ đứa lột da.

 Những dòng thơ chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước quật cường, anh dũng: xiềng xích chúng bay không khóa được/ Trời đầy chim và đất đầy hoa; Súng đạn chúng bay không bắn được/ Lòng dân ta yêu nước thương nhà; Súng nổ rung trời giận dữ/ Người lên như nước vỡ bờ; Người Việt Nam từ máu lửa/ Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.

Câu 5: Lưu ý thông tin về thời gian sáng tác.

Trả lời:

Thông tin về thời gian sáng tác: Bài thơ là sự tổng hợp của những sáng tác Sáng mát trong như sáng năm xưa (1948), Đêm mít tinh (1949) và Đất nước (1955).

B. Bài tập và hướng dẫn giải

TRẢ LỜI CÂU HỎI

Câu 1: Bài thơ Đất nước có thể được chia làm mấy phần? Cảm xúc của nhân vật trữ tình có sự thay đổi như thế nào qua các phần này? Từ đó, hãy nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ.

=> Xem hướng dẫn giải

Bài thơ Đất nước có thể được chia làm 2 phần:

• Phần 1: Từ đầu đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”. Từ cảm xúc về mùa thu dẫn tới niềm tự hào về đất nước, tự hào về truyền thống bất khuất của dân tộc.
• Phần 2: Đoạn còn lại cảm xúc về một đất nước đau thương mà anh hùng trong kháng chiến.

=> Cảm hứng chủ đạo: Đất nước được cảm nhận trong chiều dài của những năm tháng kháng chiến trong không gian rộng lớn.

Câu 2: Mùa thu Hà Nội trong quá khứ hiện lên như thế nào trong 7 dòng đầu của bài thơ? Hình ảnh nào em thấy ấn tượng nhất? Vì sao?

=> Xem hướng dẫn giải

Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm của tác giả là một bức tranh chân thực khi mang đậm đặc trưng mùa thu Hà Nội, những nét đẹp mà chỉ khi người người ta ở lâu ở một vùng đất nào đó, người ta mới cảm nhận được nó. Mùa thu Hà Nội đẹp như vậy nhưng lại man mác buồn: những buổi sáng mát trong, gió thổi, hương cốm, chớm lạnh, hơi may xao xác, nắng lá, phố phường Hà Nội.

• Hình ảnh  em thấy ấn tượng nhất đó là hình ảnh 4 câu thơ thể hiện hồn thu Hà Nội. Đó là một Hà Nội thật đẹp, thật gợi cảm trong cái buồn hắt hiu, vắng lặng của Hà Nội những năm bị giặc chiếm đóng

Câu 3: Hãy phân tích cảm xúc của nhân vật trữ tình trong "mùa thu nay". Tại sao có sự khác nhau khi cảm nhận về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba?

=> Xem hướng dẫn giải

Đó là tiếng reo vui trước mùa thu hiện tại độc lập, hạnh phúc. Mùa thu cách mạng tươi đẹp, và tràn đầy sức sống. Chuyển từ không gian nghệ thuật của những phố dài xao xác buồn sang không gian núi rừng tươi mới, tràn đầy sức sống, nhân vật trữ tình vui vẻ, hạnh phúc như cất tiếng hát hòa trong sự phấn chấn của tạo vật phấp phới, thiết tha. 

• Giữa núi đồi
• Gió thổi – rừng tre – phấp phới.
• Trời thu – áo mới.
• Trong biếc – nói cười.

=> Mùa thu rộn rã, tươi đẹp cùng tâm trạng vui tươi, phấn chấn, tầm nhìn xa trông rộng, tư thế làm chủ đất trời.

Có sự khác nhau khi cảm nhận về mùa thu giữa hai khổ thơ đầu và khổ thơ thứ ba là do sự cảm nhận của tác giả về một mùa thu hoài niệm và một mùa thu của cách mạng, mùa thu độc lập vui tươi, phấn chấn.

Câu 4: Những dòng thơ nào thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương, quật cường trong chiến tranh? Cách diễn tả, thể hiện của nhà thơ có gì độc đáo?

=> Xem hướng dẫn giải

Những dòng thơ thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương, quật cường trong chiến tranh: Những đêm dài hành quân nung nấu/ lòng dân ta yêu nước thương nhà; Ôm đất nước những người áo vải / Đã đứng lên thành những anh hùng, Nước Việt Nam từ máu lửa / Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.

• Cách diễn tả, thể hiện của nhà thơ đã cho ta thấy hình ảnh sáng tạo, gợi hình gợi cảm, biện pháp đối lập khéo léo, khuynh hướng sử thi và cảm hứng lãng mạn bao trùm. Qua đó ta có thể thấy được bức tranh đất nước được tạo nên bằng chất liệu hiện thực. 

Câu 5: Trình bày cảm nhận của em về hình tượng đất nước được khắc họa trong khổ thơ cuối.

=> Xem hướng dẫn giải

Khổ thơ kết thúc là những hình ảnh có thực về những người dân từ bùn đất đứng lên nhưng đồng thời cũng là sự khái quát về tương lai tươi sáng của dân tộc. Đoạn thơ không chỉ thuyết phục người đọc về ý mà còn gây nên những ấn tượng mạnh nhờ những hình ảnh thực tế nhưng lại giàu chất so sánh, tượng trưng. Qua đó, ta thấy được khổ thơ như là  một sự khám phá về chủ nghĩa anh hùng của đất nước, từ bùn lầy của nô lệ, từ đau thương quật khởi chiến thắng vang dội.

Câu 6: Trong bài thơ, nhân vật trữ tình xưng "tôi", sau đó chuyển sang xưng "ta" ("chúng ta"). Theo em, việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì?

=> Xem hướng dẫn giải

Theo em, việc thay đổi hai đại từ này chỉ sự chuyển biến từ cái tôi trữ tình mang tính cá nhân đến chúng ta - đại diện cho một tập thể đều mang ý nghĩa cùng thể hiện tình yêu tha thiết, niềm tự hào về quê hương đã được độc lập, có truyền thống anh hùng, bất khuất.

I. Tác giả

• Tiểu sử – Cuộc đời

– Nguyễn Đình Thi (1924- 2003), sinh ra tại Thành phố Luông Pha Băng, nước Lào.

– Ông tham gia kháng chiến và giữ nhiều chức vụ quan trọng của Đảng.

– Nguyễn Đình Thi được xem là một nghệ sĩ đa tài, ông sáng tác nhạc, làm thơ, viết tiểu thuyết, kịch, tiểu luận phê bình. Ở lĩnh vực nào ông cũng có những đóng góp đáng trân trọng.

• Sự nghiệp văn học

II. Tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

• Phong cách nghệ thuật

– Thơ ông tự do, phóng khoáng mà vẫn hàm súc, sâu lắng, suy tư và có nhiều tìm tòi theo hướng hiện đại.

– Những tác phẩm văn xuôi của Nguyễn Đình Thi là sự phản ánh kịp thời cuộc chiến đấu anh dũng của nhân dân ta trong các cuộc kháng chiến. Các tác phẩm của ông đều mang tính thời sự về các cuộc kháng chiến của dân tộc Việt Nam.

• Tác phẩm chính

– Thơ: Người chiến sỹ (1958); Bài thơ Hắc Hải (1958); Dòng sông trong xanh (1974); Tia nắng (1985); Đất nước (1948 – 1955); Nhớ; Lá đỏ….

– Tiểu thuyết “Xung kích“, “Vỡ bờ”; “Thu đông năm nay” (1954), “Bên bờ sông Lô” (1957), “Vào lửa” (1966), “Mặt trận trên cao” (1967…

– Phê bình văn học: Tiểu luận “Nhận đường”.

– Kịch: Con nai đen (1961); Hoa và Ngần (1975); Giấc mơ (1983); Rừng trúc (1978); Nguyễn Trãi ở Đông Quan (1979); Người đàn bà hóa đá (1980); Tiếng sóng (1980); Cái bóng trên tường (1982); Trương Chi (1983); Hòn Cuội (1983 – 1986).

• Thể loại: Thể thơ tự do
• Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác:

– Bài thơ được sáng tác trong một thời gian dài (1948-1955), tương đương với thời kì chống thực dân Pháp.

– Bài thơ có những đoạn lấy từ hai bài thơ “Sáng mát trong như sáng năm xưa” (1948) và “Đêm mitting” (1949), đến năm 1955, Nguyễn Đình Thi viết thêm phần sau “Ôi những cánh…”

=> Dù viết nhiều lần nhưng bài thơ vẫn là một chỉnh thể nghệ thuật và là một trong những bài thơ hay nhất của Nguyễn Đình Thi và văn học Việt Nam sau Cách mạng Tháng Tám viết về đề tài đất nước.

• Phương thức biểu đạt: Biểu cảm, miêu tả
• Nội dung chính tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

- Đất nước được cảm nhận trong chiều dài của những năm tháng kháng chiến trong không gian rộng lớn. Đất nước gần gũi, thiêng liêng, vĩ đại và anh hùng.

• Bố cục tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

– Phần 1: Từ đầu đến “Những buổi ngày xưa vọng nói về”: Mùa thu đất nước trong hoài niệm của nhà thơ.

– Phần 2: Còn lại: Hình ảnh đất nước kháng chiến đau thương mà anh hùng tình nghĩa.

• Giá trị nội dung tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

- Bài thơ thể hiện cảm hứng về đất nước. Đó là những suy cảm về một đất nước giàu đẹp, hiền hòa; về lịch sử cách mạng của một đất nước đau thương.

- Bài thơ thể hiện những cảm xúc sâu lắng tinh tế của tác giả về Đất Nước trong kháng chiến chống Pháp đau thương nhưng anh dũng, kiên cường và chiến thắng vẻ vang.

• Giá trị nghệ thuật tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

- Các câu thơ dài, ngắn xen kẽ nhau, nhịp điệu biến đổi linh hoạt.

- Hình ảnh sinh động, biểu cảm, có những đoạn hình ảnh tương phản, có sức khái quát cao.

- Nhà thơ chú ý diễn tả sâu sắc, tinh tế tiếng nói nội tâm của nhân vật trữ tình. Trong đó có sự kết hợp giữa cảm xúc và suy tưởng.

III. Tìm hiểu chi tiết tác phẩm Đất nước (Nguyễn Đình Thi)

• Mùa thu Hà Nội trong hoài niệm

- Sáng mùa thu trong thiên nhiên trong lành của núi rừng Việt Bắc ⇒ tác giả nhớ về mùa thu của Hà Nội năm xưa.

- Một mùa thu đẹp, đặc trưng nhưng cũng rất buồn.

- Những con người ra đi dứt khoát nhưng cũng đầy lưu luyến.

• Mùa thu hiện tại ở chiến khu Việt Bắc

- Những thay đổi:

+ Tâm trạng con người: hào hứng, sôi nổi khi đứng giữa đất trời tự do.

+ Những hình ảnh, tính từ, điệp từ: khẳng định chủ quyền, sự trù phú, giàu có của đất nước.

+ Sự suy tư, và tự hào về truyền thống anh hùng bất khuất của dân tộc.

• Những suy tư và cảm nhận về đất nước

- Đau thương, căm hờn quyết tâm đứng lên chiến đấu:

+ Những hình ảnh tương phản ⇒ sự đau thương của đất nước trong chiến tranh.

+ Những từ ngữ diễn tả tâm trạng ⇒ sự hài hoà giữa cái chung – riêng, tình yêu lứa đôi – tình yêu đất nước.

+ Kẻ thù huỷ hoại tất cả đời sống tinh thần cũng như vật chất.

+ Những con người hiền lành biến tình yêu nước nồng nàn thành sự cháy bỏng căm hờn và kiên quyết chiến đấu giành quyền sống chính đáng.

+ Đất nước anh dũng, kiên cường:

- Biện pháp đối lập ⇒ sự tàn bạo của giặc và tấm lòng yêu nước của dân ta.

- Sự thay đổi về cảnh vật ⇒ vừa chiến đấu vừa xây dựng.

- Sự thay đổi con người ⇒ giản dị mà bất khuất, kiên cường, quật khởi.

+ Con người VN đã đứng đúng tư thế hào hùng rũ bỏ vết nhơ nô lệ.

- Tổng kết

+Đây là bài thơ hay nhất của đời thơ NĐT.

+ Bài thơ tiêu biểu cho cái nhìn của ông về đất nước: mang vẻ đẹp trong sự đau thương.

Câu 1 

Đề bài: Nhân vật trữ tình là ai và bộc lộ cảm xúc về điều gì?

Lời giải 

- Nhân vật trữ tình: tác giả.

- Nhân vật trữ tình bộc lộ cảm xúc về tình yêu quê hương đất nước với sự tự hào trong những năm bom rơi lửa đạn, nhân dân Việt Nam sực sôi ý chí, tinh thần bất diệt. 

Câu 2 

Đề bài: Bài thơ có các hình ảnh từ những biện pháp tu từ,... đặc sắc nào? Các yếu tố đó có tác dụng ra sao trong việc bộc lộ cảm xúc, suy ngẫm,... của tác giả?

Lời giải 

- Bài thơ có các hình ảnh từ những biện pháp tu từ: so sánh, nhân hóa, phép điệp.

- Tác dụng: tạo ấn tượng đối với người đọc, tăng sức gợi hình, gợi cảm cho hình ảnh đồng thời thể hiện được tình cảm của người viết.

Câu 3 

Đề bài: Cảm hứng chủ đạo và chủ đề của bài thơ là gì?

Lời giải 

- Cảm hứng chủ đạo của bài thơ chính là tình yêu quê hương đất nước.

- Chủ đề của bài thơ chính là lòng tự hào và tình yêu quê hương nồng nàn.

Câu 4 

Đề bài: Em biết những bài thơ nào viết về đất nước? Ấn tượng, cảm xúc, suy nghĩ,... mà những bài thơ đó gợi ra cho em là gì?

Lời giải 

- Một số bài thơ viết về đất nước: Đất nước (Nguyễn Khoa Điềm), Đường về quê mẹ (Đoàn Văn Cừ), Tràng giang (Huy Cận), Quê hương (Tế Hanh), Hồn quê (hảo Trần), Dáng đứng Việt Nam (Lê Anh Xuân)…

- Những bài thơ đó đều gợi cho em những cảm xúc khác nhau. Có bài thì tôn lên vẻ đẹp con người, thiên nhiên đất nước; có bài thì cho em hiểu được sự cống hiến, hi sinh cao đẹp của những thế hệ đi trước;… Mỗi một bài thơ về chủ đề đất nước mang một màu sắc khác nhau nhưng tựu chung đều thể hiện tinh thần yêu nước nồng nàn.

Đọc hiểu bài Đất nước

Trả lời câu hỏi giữa bài:

Câu 1 

Đề bài: Khổ 1, 2: Nhân vật trữ tình thể hiện qua từ ngữ nào?

Lời giải 

Từ “tôi” được nhân vật trữ tình thể hiện qua khổ 1 và khổ 2.

Câu 2 

Đề bài: Hãy hình dung về Hà Nội và “người ra đi” trong hoài niệm của nhân vật trữ tình.

Lời giải

Hình dung về Hà Nội: Đó là một ngày thu chớm lạnh vào sáng sớm. Hương cốm được thổi phảng phất qua mọi ngóc ngách. Con phố trải dài mà xao xác. Một ngày thu đẹp mà buồn đến lạ.

Hình dung về người ra đi: trên con phố trải dài ấy, bóng dáng người ra đi không ngoảnh lại. Sau tấm lưng là vệt nắng, cây cối đổ lá.

Câu 3 

Đề bài: Khổ 3 chú ý đến độ dài các dòng thơ, phép điệp, phép liệt kê, hiệp vần, giọng điệu và cảm xúc của nhân vật trữ tình

Lời giải 

Những yếu tố trên giúp nhân vật trữ tình thể hiện được cảm xúc của mình một cách rõ ràng, cụ thể. Người đọc có thể thấy được cảm xúc biến đổi nhanh chóng, từ lưu luyến, bịn rịn, nỗi buồn man mác sang niềm vui, niềm tin và sự tự hào.

Câu 4 

Đề bài: Hình dung bức tranh đất nước trong “mùa thu nay” qua cảm nhận của nhân vật trữ tình

Lời giải 

Hình dung: Nếu ở khổ 1 và khổ 2, trời thu qua cảm nhận của nhân vật trữ tình hiện lên đẹp mà buồn thì qua khổ 3, với giọng điệu, lời thơ vui vẻ, tươi sáng; nhân vật trữ tình đã cho chúng ta thấy bức tranh đất nước rực rỡ, nhộn nhịp, hân hoan. Rừng tre xì xào qua làn gió thổi, núi đồi mênh mông bao la. Mùa thu mang một màu sắc mới tươi trẻ hơn. Cánh đồng sực mùi thơm đồng ruộng, những nẻo đường xa tít, dòng sông chảy nặng phù sa…

Câu 5 

Đề bài: Chú ý đến những cảm nhận của tác giả về đất nước trong chiến tranh.

Lời giải 

Cảm nhận: đất nước trong chiến tranh đầy bi ai. Thiên nhiên và con người đau đớn đến nát lòng. Đồng quê xanh bát ngát bao nhiêu nay nhuốm đỏ bởi sự ngã mình vì Tổ quốc của nhân dân, người lính; dây thép gai cứa sâu vào thân mình và cả thiên nhiên. Bức tranh thiên nhiên không còn rực rỡ nữa, mà đổi lại, là tiếng đau đáu vì những đau thương trong chiến tranh. Từng đoàn người hành quân ra chiến trận mang nỗi nhớ người yêu. Tình yêu đất nước vượt lên tình cảm lứa đôi.

Câu 6 

Đề bài: Từ khổ 5 – 10 những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước đau thương căm hờn?

Lời giải 

Những dòng thơ:

- Từ những năm đau thương chiến đấu.

- Đã bật lên những tiếng căm hờn.

- Bát cơm chan đầy nước mắt.

- Đứa đè cổ đứa lột da.

- Xiềng xích… súng đạn…

Câu 7 

Đề bài: Từ khổ 5 – 10 những dòng thơ nào chủ yếu thể hiện cảm nhận về: Đất nước quật cường anh dũng?

Lời giải 

Những dòng thơ:

- Đã ngời lên nét mặt quê hương.

- Xiềng xích chúng bay không khóa được.

- Súng đạn chúng bay không bắn được.

- Lòng dân ta yêu nước, thương nhà.

- Kèn gọi quân văn vẳng cánh đồng.

- Ôm đất nước những người áo vải

- Đã đứng lên thành những anh hùng.

- Trán cháy rực nghĩ trời đất mới.

- Người lên như nước vỡ bờ.

- Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.

Câu 8

Đề bài: Lưu ý thông tin về thời gian sáng tác

Lời giải 

Thời gian sáng tác: Bài thơ ra đời trong những năm kháng chiến chống Pháp của dân tộc.

Trả lời câu hỏi cuối bài

Câu 1 

Đề bài: Bài Đất nước có thể chia làm mấy phần? Thời gian sáng tác bài thơ có gì đặc biệt?

Lời giải 

Có thể chia làm 2 phần.

- Phần 1 (3 khổ đầu): Mùa thu trong nhãn quan của nhân vật trữ tình.

- Phần 2 (7 khổ còn lại): Đất nước trong những năm tháng kháng chiến.

Thời gian sáng tác bài thơ có sự đặc biệt: Bài thơ sáng tác đằng đẵng trong 7 năm. Đây là thời gian đất nước đang chiến đấu với thực dân Pháp để giành lại độc lập, chủ quyền, tự do cho dân tộc.

Câu 2 

Đề bài: Cảm nhận về mùa thu được thể hiện như thế nào qua ba khổ thơ đầu? Tại sao lại có sự khác nhau trong cảm nhận về mùa thu giữa các khổ thơ đó?

Lời giải 

Cảm nhận: Mùa thu qua 2 khổ thơ đầu đẹp mà buồn. Đó là mùa thu trong quá khứ, đậm chất Hà Nội với hương cốm, sáng chớm lạnh. Sang đến mùa thu ở khổ thứ 3, mùa thu như được tưới mát. Mùa thu hiện lên đầy tươi sáng với những hình ảnh thiên nhiên đầy yên bình, thoáng đãng.

Lí do của sự khác nhau: căn cứ vào thời điểm sáng tác, trong 07 năm, có thể thấy, khổ 1 và khổ 2 là thời điểm đất nước chuẩn bị cho cuộc chiến, người lính tạm xa quê hương một thời gian để bước chân vào chiến trận, bởi vậy mà khung cảnh có sự ảm đảm, buồn bã. Sang đến khổ thứ 3, có thể lúc đấy vùng biên giới phía Bắc đất nước giải phóng, tỏng không khí hân hoan, vui sướng, cảm xúc cũng thay đổi theo, chuyển sang sự tích cực. Bởi thơ là tiếng lòng, nhìn thấy đất nước từng bước giành chiến thắng, qua nhãn quan cộng hưởng với niềm hạnh phúc, thiên nhiên cũng từ đó mà đẹp đẽ hơn.

Câu 3 

Đề bài: Những dòng thơ nào thể hiện sâu sắc, ấn tượng nhất về đất nước đau thương trong chiến tranh? Cách diễn tả thể hiện của nhà thơ có gì độc đáo?

Lời giải 

Những dòng thơ thể hiện:

- Ôi những cánh đồng quê chảy máu.

- Dây thép gai đâm nát trời chiều.

- Bát cơm chan đầy nước mắt.

- Đứa đè cổ đứa lột da.

Cách diễn tả của nhà thơ có sự độc đáo: Bằng biện pháp nhân hóa thiên nhiên như con người, được cảm nhận nỗi đau đến quặt lòng về những mất mát, đau thương mà chiến tranh diễn ra; nhà thơ một mặt phê phán, tố cáo tội ác tày trời của quân thù; một mặt thể hiện nỗi xót xa, thương cảm cho dân tộc mình – những người dân vô tội bỗng chốc trở thành nạn nhân của chiến tranh. Giành lấy được độc lập là sự đánh đổi to lớn về thể xác lẫn tinh thần.

Câu 4 

Đề bài: Hãy phân tích hình tượng đất nước trong khổ cuối và nêu cảm hứng chủ đạo của bài thơ.

Lời giải 

Hình tượng đất nước trong khổ cuối hiện lên oai hùng, khí chất mạnh mẽ. Tiếng súng làm rung chuyển cả đất trời. Tiếng súng giận dữ trước sự xâm lăng của thực dân. Người Việt Nam ngời ngời khí phách, rũ bùn đứng lên. Ngày thường, họ chỉ là người dân bình thường, mặc lên mình bộ áo nông thôn dân dã, hằng ngày làm việc đồng áng, cày cấy… Nhưng khi đất nước cần, họ sẵn sàng vứt bỏ công việc hằng ngày để cứu lấy đất nước. Đất nước mình đẹp lắm ta ơi, đất nước mình bao đời gây dựng và gìn giữ, đất nước mình tô luyện những phẩm chất cao quý. Và đất nước mình, không một ai trơ mắt đứng nhìn bị đô hộ. Khổ cuối nêu bật lên hình tượng con người trong cuộc chiến đầy oai hùng.

Cảm hứng chủ đạo của bài thơ là tình yêu quê hương đất nước về thiên nhiên lẫn con người.

Câu 5 

Đề bài: Trong bài thơ nhân vật trữ tình xưng “tôi” sau đó chuyển sang xưng “ta” (chúng ta). Theo em việc thay đổi hai đại từ này có ý nghĩa gì?

Lời giải 

“Tôi” ở đầu bài thơ là tâm trạng của chính tác giả trước sự thay đổi khung cảnh mùa thu. Về những khổ thơ sau, tác giả chuyển sang đại từ “ta” để thể hiện tâm trạng chung của tất cả mọi người thời điểm đấy. Đó là cái ta hân hoan chiến thắng, cái ta vui sướng khi từng bước giành lấy chiến thắng, cái ta tự hào về một đất nước nhiều anh hùng.

Việc thay đổi có ý nghĩa thể hiện được lí tưởng chung của toàn dân tộc. Con người sẵn sàng từ bỏ cái tôi, cái riêng để hướng đến mục đích cao cả hơn. Đó chính là đất nước. Từ đây, thể hiện được tình yêu quê hương sâu sắc của những người con đất Việt. 

Câu 6 

Đề bài: Từ hai dòng thơ: “Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất / Những buổi ngày xưa vọng nói về”, em có cảm nhận được lời nhắn nhủ gì trong tiếng vọng “rì rầm” ấy? Hãy chia sẻ bằng một đoạn văn (khoảng 6-8 dòng).

Lời giải 

Em cảm nhận được lời nhắn nhủ về lòng biết ơn trong tiếng vọng “rì rầm”. Chiến tranh đã qua đi, chúng ta đang sống trong môi trường hòa bình, không bom đạn; và để có được cuộc sống như ngày hôm nay, thế hệ đi trước, ông cha ta đã đánh đổi cả mạng sống để gìn giữ non sông. Ngã mình xuống đất mẹ, tiếng rì rầm xào xạc trong đêm khuya không gợi lên sự sợ hãi mà trái lại, nó gợi cho chúng ta thổn thức, chìm trong suy nghĩ về sự cống hiến, hi sinh của những anh hùng. Chỉ là những người bình thường, xuất thân bình thường, nhưng sực sôi tinh thần yêu nước vô bờ, miễn là đất nước được độc lập, tự do, họ sẵn sàng đánh đổi. “Buổi ngày xưa vọng nói về’ là lời nhắn nhủ không được quên công ơn to lớn ấy. Và tất cả người con đất Việt, sẽ chẳng bao giờ quên điều đấy. Bởi Tổ quốc luôn ghi công, và chúng ta, đời đời nhớ ơn các anh hùng.