Nội dung chính

Những câu tục ngữ về thiên nhiên đã phản ánh, truyền đạt những kinh nghiệm quý báu của nhân dân trong việc quan sát các hiện tượng thiên nhiên. Những kinh nghiệm ấy là “túi khôn” của nhân dân nhưng chỉ có tính chất tương đối chính xác vì không ít kinh nghiệm được tổng kết chủ yếu dựa vào quan sát.

Chuẩn bị đọc

Câu 1: (Trang 29, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

Phương pháp giải:

Dựa vào sự hiểu biết của bản thân, trả lời câu hỏi.

Lời giải chi tiết:

Thiên nhiên tác động vô cùng lớn đến cuộc sống của chúng ta:

+ Thiên nhiên là nơi sản sinh ra sự sống của con người.

+ Thiên nhiên mang lại cho con người rất nhiều lợi ích: đem đến nguồn thức ăn, nguồn khoáng sản, lâm sản, hải sản,..

..

Trải nghiệm cùng VB

(Trang 30, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Tác giả dân gian muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Phương pháp giải:

Đọc câu sau, trả lời theo suy nghĩ của em.

Lời giải chi tiết:

Qua câu 6, tác giả dân gian muốn nói về hiện tượng ngày đêm dài ngắn khác nhau theo mùa.

Suy ngẫm và phản hồi 1

Câu 1 (Trang 30, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

Phương pháp giải:

Đọc phần Tri thức ngữ văn, dựa vào sự hiểu biết bản thân, nêu dấu hiệu để em nhận biết các câu trên là tục ngữ.

Lời giải chi tiết:

Những dấu hiệu giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ là:

- Các câu đều vô cùng ngắn gọn, hàm súc.

- Có nhịp điệu, hình ảnh, có vần

- Được sử dụng trong lời nói hằng ngày.

- Nội dung: chủ yếu là những kinh nghiệm về thiên nhiên, thời tiết.

Suy ngẫm và phản hồi 2

Câu 2 (Trang 30, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Phương pháp giải:

Hiểu nội dung của từng câu tục ngữ để từ đó rút ra nội dung chung của các câu.

Lời giải chi tiết:

Các câu tục ngữ trên cùng nói về những kinh nghiệm thời tiết

Suy ngẫm và phản hồi 3

Câu 3 (Trang 30, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Điền số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ số 2, 4, 6 vào bảng sau (làm vào vở):

Câu Số chữ Số dòng Số vế

Phương pháp giải:

Dựa vào phần Tri thức ngữ văn và hiểu biết bản thân, điền vào bảng.

Lời giải chi tiết:

Câu Số chữ Số dòng Số vế

1 - 4 - 1 - 1

2 - 8 - 1 - 2

3 - 8 - 1 - 2

4 - 6 - 1 - 2

5 - 8 - 1 -2

Suy ngẫm và phản hồi 4

Câu 4 (Trang 30, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây (làm vào vở):

Câu Cặp vần Loại vần

Nhân xét về tác dụng của vần trong các câu tục ngữ nêu trên.

Phương pháp giải:

Dựa vào suy nghĩ bản thân, điền vào bảng. Sau đó nêu tác dụng của vần trong các câu.

Lời giải chi tiết:

Câu Cặp vần Loại vần

1. Trưa – mưa Vần cách

2. Hạn – tán Vần cách

3. May – bay Vần cách

4. Đài – hai Vần cách

5. Mưa – vừa Vần cách

6. Năm – nằm sáng - tháng Mười – cười Vần cách

=> Tác dụng của vần trong các câu tục ngữ trên: Giúp cho các câu tục ngữ có vần, có nhịp điệu, hài hòa về âm thanh hơn. Khi đọc sẽ tạo ra cảm giác liền mạch, hợp lý.

Suy ngẫm và phản hồi 5

Câu 5 (Trang 31, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Phương pháp giải:

Dựa vào sự quan sát của em đồng thời nhớ lại đặc điểm của thơ lục bát đã học để tìm điểm khác biệt.

Lời giải chi tiết:

Về hình thức, câu tục ngữ số 5 khác biệt so với các câu còn lại ở chỗ: đây là câu tục ngữ được viết dưới dạng câu thơ lục bát, dòng trên có 6 tiếng, dòng dưới có 8 tiếng.

Suy ngẫm và phản hồi 6

Câu 6 (Trang 31, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Phương pháp giải:

Dựa vào suy nghĩ bản thân, nêu cảm nhận của bản thân em.

Lời giải chi tiết:

Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích con người dự đoán trước được tình hình thời tiết, để biết cách xử lý trong từng tình huống một cách kịp thời, như: trời nắng có thể mặc áo, đội mũ; trời mưa kịp thời mang ô hoặc áo mưa,... Đồng thời giúp chúng ta biết cách quan sát các hiện tượng tự nhiên và nhận thức về các hiện tượng tự nhiên.

Suy ngẫm và phản hồi 7

Câu 7 (Trang 31, SGK Ngữ văn 7, tập 2)

Hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5, 6 câu.

Phương pháp giải:

Dựa vào trí tưởng tượng của bản thân. Viết đoạn hội thoại theo yêu cầu.

Lời giải chi tiết:

Vào một chiều buổi hè, Nam và Phúc đang ngồi trên ven đê xem thả diều. Bỗng Phúc chỉ tay lên trời và nói:

- Nam, nhìn kìa, trên bầu trời nhiều chuồn chuồn đang bay quá!

- Tớ nghe nói nhiều chuồn chuồn là báo hiệu sắp mưa đấy – Nam nói.

- Tớ nghe bà bảo còn phải phụ thuộc vào độ cao thấp mà chuồn chuồn bay mới xác định chính xác được. – Phúc đáp lại

- Vậy á. Là như nào thế? – Nam hỏi

- Bà tớ bảo “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”. – Phúc nói

- Ồ. Bây giờ tớ mới biết đó. Chắc điều đó là sự đúc kết kinh nghiệm của ông cha ta từ xưa nhỉ. – Nam hỏi Phúc.

- Chắc chắn là như vậy rồi- Phúc đáp lời.

* Chuẩn bị đọc

Câu hỏi (trang 29 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

Trả lời: 

Thiên nhiên có tác động trực tiếp đến cuộc sống của chúng ta:

- Thiên nhiên cung cấp nguồn tài nguyên phong phú phục vụ cho đời sống và sản xuất.

- Thiên nhiên quyết định đến đặc điểm hình thái, hình thức sinh sống của người dân. Như ở Việt Nam, thời tiết thuận lợi cho lúa nước phát triển, nên người dân ở đây đa số trồng lúa nước.

- Thiên nhiên tạo nên môi trường sống, hệ sinh thái động – thực vật xung quanh chúng ta.

* Trải nghiệm cùng văn bản 

• Suy luận: Tác giả dân gian muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Trả lời: 

Tác giả dân gian muốn nói về một hiện tượng thiên nhiên vào mùa hè ngày thường dài hơn đêm, và mùa đông đêm thường dài hơn ngày.

* Suy ngẫm và phản hồi

Nội dung chính Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết: Bài học Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết là những câu tục ngữ tiêu biểu đúc kết những kinh nghiệm dân gian về thời tiết của ông cha ta.

Câu 1 (trang 30 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

Trả lời: 

Những dấu hiệu giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ:

- Mỗi câu đều là một kinh nghiệm đúc rút ra được từ thực tế cuộc sống

- Câu từ ngắn gọn

- Các câu đều có nhịp điệu

- Sử dụng văn vần

Câu 2 (trang 30 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Trả lời: 

Các câu tục ngữ trên đều nói về những kinh nghiệm thời tiết được ông cha ta đúc rút ra từ thực tế đời sống sinh hoạt và sản xuất.

Câu 3 (trang 30 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Điền số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ số 2,4,6 vào bảng sau (làm vào vở): 

Câu Số chữ Số dòng Số vế

1 - 4 - 1 - 1

2 - 8 - 1 - 2

3 - 8 - 1 - 2

4 - 6 - 1 - 2

5 - 8 - 1 -2

Câu 4 (trang 30 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây: 

Câu

Cặp vần

Loại vần

Nhận xét về tác dụng của vần trong các câu tục ngữ nêu trên. 

Trả lời: 

Câu

Cặp vần

Loại vần

1 Trưa - mưa Vần cách

2 Hạn - tán Vần cách

3 May - bay Vần cách

4 Đài - Hai Vần cách

5 Mưa - vừa Vần cách

6 Năm - nằm Mười - cười Vần cách

Câu 5 (trang 30 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Trả lời: 

Về hình thức, câu tục ngữ số năm có hai dòng, 3 vế và vần lưng đứng cách nhau bởi vế thứ hai.

Câu 6 (trang 31 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2): Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Trả lời: 

Theo em, các câu tục ngữ trên có thể giúp ích cho con người trong đời sống sinh hoạt hàng ngày và trong sản xuất nông nghiệp. Giúp con người có thể dự báo được thời tiết và có những biện pháp ứng phó phù hợp.

Câu 7 (trang 31 sgk Ngữ văn lớp 7 Tập 2):Hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng một trong các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5, 6 câu. 

Trả lời: 

Đoạn hội thoại tham khảo

Em và bạn của mình đang đi dạo trong công viên vào buổi chiều. Bỗng nhiên bạn em quay sang nói với em:

- Chúng mình tìm chỗ trú mưa đi, trời sắp mưa rồi.

Em quay sang nhìn bạn và không hiểu tại sao bạn ấy nói vậy bởi trời hôm nay rất đẹp. Em liền hỏi bạn:

- Sao cậu lại nghĩ rằng trời sẽ mưa?

Bạn em trả lời:

- Cậu chưa nghe câu “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm” hay sao?

Em liền nhìn xung quanh thấy chuồn chuồn đều đang bay thấp gần mặt đất. Vậy là hai đứa tụi em tìm một chỗ có mai che để ngồi.

Một lát sau, trời đổ mưa.

CHUẨN BỊ ĐỌC

Câu hỏi: Theo em, để trồng trọt, chăn nuôi hiệu quả, người lao động thường đặc biệt chú ý đến những yếu tố nào?

Câu trả lời:

Theo em, người lao động thường đặc biệt chú ý đến những yếu tố: chọn giống, các yếu tố ảnh hưởng: thời tiết, ánh sáng, các chất dinh dưỡng,...

TRẢI NGHIỆM CÙNG VĂN BẢN

Câu hỏi 1: "Hoa đất" trong câu 5 được hiểu như thế nào?

Câu trả lời:

"Hoa đất": mưa ở thời điểm này là tốt, rất có ích cho hoa màu.

B. Bài tập và hướng dẫn giải

SUY NGẪM VÀ PHẢN HỒI

Câu hỏi 1: Chỉ ra các đặc điểm của tục ngữ được thể hiện trong những câu trên.

=> Xem hướng dẫn giải

Các câu tục ngữ đều nói về những đúc rút từ thực tế của dân gian trong lao động sản xuất nhằm tăng thêm độ tin cậy, sức thuyết phục về một kinh nghiệm.

Câu hỏi 2: Xác định số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ từ số 1 đến số 5.

=> Xem hướng dẫn giải

Câu Số chữ Số dòng Số vế

1 - 4 - 1 - 1

2 - 8 - 1 - 2

3 - 8 - 1 - 2

4 - 6 - 1 - 2

5 - 8 - 1 -2

Câu hỏi 3: Tìm các cặp vần và nhận xét về tác dụng của vần trong các câu tục ngữ từ số 2 đến số 6.

=> Xem hướng dẫn giải

- Câu tục ngữ 2: vần lưng (lụa - lúa)

- Câu tục ngữ 3: vần cách (lâu - sâu)

- Câu tục ngữ 4: vần lưng (lạ - mạ)

- Câu tục ngữ 5: vần lưng (Tư - hư)

- Câu tục ngữ 6: vần cách (bờ - cờ)

=> Tác dụng: làm cho các câu tục ngữ có nhịp điệu, có hình ảnh.

Câu hỏi 4: Về hình thức, hai câu tục ngữ số 1 và số 6 có gì khác biệt so với các câu 2,3,4,5?

=> Xem hướng dẫn giải

Về hình thức, hai câu tục ngữ số 1 và số 6 khác biệt so với các câu 2,3,4,5 ở điểm:

- Câu tục ngữ số 1: 1 vế.

- Câu tục ngữ số 6: 3 vế.

Câu hỏi 5: Dựa vào các từ ngữ "hoa đất" và "hư đất" trong câu tục ngữ số 5, em hãy cho biết tác giả dân gian muốn gửi gắm thông điệp gì qua câu tục ngữ này?

=> Xem hướng dẫn giải

Kinh nghiệm trong trồng trọt được ông cha ta đúc kết lại qua câu tục ngữ: thường thì đến tháng ba âm lịch hoa màu rất cần nước nên cơn mưa lúc này rất có ích cho hoa màu nhưng đến tháng tư lúc ấy cây trồng đang trong quá trình phát triển ít cần nước nên những cơn mưa lớn tháng tư sẽ làm hư đất, hư cây trồng. Vì vậy, ông cha ta muốn gửi gắm thông điệp rằng nên biết chọn thời gian phù hợp để canh tác.

Câu hỏi 6: Xác định biện pháp tu từ được sử dụng trong câu tục ngữ số 6 và nêu tác dụng của việc sử dụng biện pháp đó.

=> Xem hướng dẫn giải

Sử dụng biện pháp tu từ nhân hóa (lúa chiêm - nép - nghe - phất cờ) có tác dụng làm cho câu tục ngữ  thể hiện được cách nhìn của người xưa trước hiện tượng tự nhiên đầy sinh động.

Câu hỏi 7: Các câu tục ngữ trên cùng nói về nội dung gì? Nêu ý nghĩa của các câu tục ngữ ấy đối với lao động sản xuất.

=> Xem hướng dẫn giải

Ông cha ta đã dựa trên kinh nghiệm quan sát và giải thích hiện tượng tự nhiên để đúc kết nên câu ca dao này, thể hiện cách nhìn của người xưa trước các hiện tượng tự nhiên. Qua đó, khẳng định tình yêu thiên nhiên, yêu lao động sản xuất, khát vọng chinh phục thiên nhiên của con người. 

I. Tác giả văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Dân gian

II. Tìm hiểu tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Thể loại:

Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết thuộc thể loại tục ngữ

Xuất xứ và hoàn cảnh sáng tác: 

- Văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết được in trong Kho tàng tục ngữ người Việt, Nguyễn Xuân Kính (CB), NXB Văn hóa thông tin, 2002, Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam, Vũ Ngọc Phan, NXB Văn học, 2016

Phương thức biểu đạt: 

Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết có phương thức biểu đạt là biểu cảm

Tóm tắt văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết là những câu tục ngữ được cha ông ta đúc kết, truyền cho con cháu sau này về sự dự báo thời tiết. Câu tục ngữ số 1 giải thích về hiện tượng: Trời nắng ráo người ta có cảm giác như ở giữa ban ngày, trời mưa thì cảnh vật u ám gây cảm giác trời nhanh về chiều, chóng tối. Câu số 2 giải thích: vào đêm, trăng có quầng thì ngày mai trời sẽ nắng, còn nếu trăng tán thì ngày mai trời sẽ mưa. Câu 3 giải thích: Khi trời nổi gió heo may và chuồn chuồn bay ra nhiều thì sắp có bão. Câu 4 giải thích: kiểu thời tiết do gió mùa đông gây ra ở miền Bắc nước ta: nửa đầu mùa đông lạnh khô, nửa cuối mùa đông lạnh ẩm. Câu số 5 giải thích: khi chuồn chuồn bay thấp thì trời sắp mưa. Tương tự như vậy, nếu chuồn chuồn bay cao thì nghĩa là lượng hơi nước trong không khí rất thấp, mây sẽ ít và trời sẽ có nắng ấm. Câu số 6: Câu tục ngữ nói về sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng. 

Bố cục bài Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết: 

Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết có bố cục gồm 6 phần:

- Phần 1: Câu tục ngữ số 1

- Phần 2: Câu tục ngữ số 2

- Phần 3: Câu tục ngữ số 3

- Phần 4: Câu tục ngữ số 4

- Phần 5: Câu tục ngữ số 5

- Phần 6: Câu tục ngữ số 6

Giá trị nội dung: 

- Văn bản: Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết là những câu tục ngữ được cha ông ta đúc kết, truyền cho con cháu sau này về sự dự báo thời tiết.

Giá trị nghệ thuật: 

- Tục ngữ ngắn gọn, có nhịp điệu, hình ảnh sinh động, dễ nhớ, dễ thuộc

III. Tìm hiểu chi tiết tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Câu tục ngữ số 1:

“Trời nắng chóng trưa, trời mưa chóng tối”

- Giải thích: Trời nắng ráo người ta có cảm giác như ở giữa ban ngày (buổi trưa), trời mưa thì cảnh vật u ám gây cảm giác trời nhanh về chiều, chóng tối.

Câu tục ngữ số 2:

“Trăng quầng thì hạn, trăng tán thì mưa”

- Giải thích: 

+ Trăng quầng thường tương ứng với khi thời tiết oi bức hoặc rất ít mây. Đó chính là hiện tượng con người thường thấy trong những ngày trời oi, khô ráo, ít hơi nước, ít mây. Vì vậy, khi nhìn thấy vòng hào quang này, người ta thường dự đoán rằng trời sẽ còn oi bức và khô trong những ngày tiếp theo.

+ Trăng tán: Khi trên tầng cao khí quyển có lớp mây dầy, chứa nhiều nước đóng băng, ánh sáng từ mặt trăng đi qua bị khúc xạ nhiều lần, do đó không tạo ra một góc khúc xạ duy nhất, thậm chí bị tán sắc rõ rệt. Lúc này hào quang quanh mặt trăng không phải một vòng sáng trắng rộng mà thường là một vùng hào quang nhiều màu (hơi giống cầu vồng) bao quanh và không tách biệt hẳn ra với đĩa sáng mặt trăng như đối với khi trời oi, khô. Điều này dẫn đến kinh nghiệm rằng khi mặt trăng có "tán" như vậy thì tức là trời đang có nhiều mây và rất dễ sớm có mưa.

→ Câu tục ngữ giúp chúng ta dự báo thời tiết: vào đêm , trăng có quầng thì ngày mai trời sẽ nắng, còn nếu trăng tán thì ngày mai trời sẽ mưa. Đó là kinh nghiệm dùng để dự báo thời tiết của ông cha ta ngày xưa.

Câu tục ngữ số 3:

“ Gió heo may, chuồn chuồn bay thì bão”

- Giải thích: Đây chính là kinh nghiệm dự báo thời tiết của cha ông ta xưa. Khi trời nổi gió heo may và chuồn chuồn bay ra nhiều thì sắp có bão.

- Giá trị kinh nghiệm: giúp con người phòng tránh trước hiện tượng bão và sắp xếp thời gian, công việc một cách hợp lí. 

Câu tục ngữ số 4:

“Tháng giêng rét đài, tháng Hai rét lộc, tháng Ba rét nàng Bân”

- Giải thích:

+“Tháng giêng rét đài”: tháng giêng là thời điểm giữa mùa đông, miền Bắc đón những đợt gió mùa Đông Bắc mạnh, rét đậm (nhiều nơi có băng giá) làm hoa rụng cánh, còn trơ lại đài hoa

+ “tháng Hai rét lộc”: tháng hai là thời điểm nửa cuối mùa đông nên thời tiết lạnh, ẩm, mưa phùn, cây cỏ đâm chồi nảy lộc

+ “tháng Ba rét nàng Bân”: rét ngắn ngắn, đợt cuối mùa đông, thường vào tháng ba

→ Đây là kiểu thời tiết do gió mùa đông gây ra ở miền Bắc nước ta: nửa đầu mùa đông lạnh khô, nửa cuối mùa đông lạnh ẩm

Câu tục ngữ số 5:

“ Chuồn chuồn bay thấp thì mưa,

Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”

- Giải thích:

+ Dựa vào loài chuồn chuồn - một loại côn trùng có cánh mà họ đã có thể phán đoán tình hình thời tiết. 

+ Nếu chuồn chuồn bay ở trên cao nghĩa là trời sẽ có nắng. 

+ Nếu bay ở tầm trung, vừa thì trời râm mát. 

+ Còn nếu bay thấp sát dưới mặt nước ao hồ, thì nghĩa là trời sắp mưa. 

→ Điều này được đúc kết từ sự quan sát tỉ mỉ rồi đúc kết ra của thế hệ trước.

- Cho đến ngày nay, câu ca dao này vẫn đúng và được dùng phổ biến. 

- Nó đã được giải thích rõ hơn nhờ vào khoa học: 

+ Hiện tượng này liên quan đến lượng hơi nước có trong không khí. 

+ Nếu trong không khí có rất nhiều hơi nước thì nghĩa là quá trình ngưng tụ mây đang diễn ra rất nhanh, đã đến giai đoạn bão hòa, sắp tạo nên mưa. 

+ Lượng hơi nước đó tạo áp lực lên đôi cánh mỏng của chuồn chuồn khiến chúng không thể bay lên cao, đành phải sà xuống thấp. 

→ Vì vậy, khi chuồn chuồn bay thấp thì trời sắp mưa. Tương tự như vậy, nếu chuồn chuồn bay cao thì nghĩa là lượng hơi nước trong không khí rất thấp, mây sẽ ít và trời sẽ có nắng ấm.

Câu tục ngữ số 6:

“Đêm tháng Năm, chưa nằm đã sáng

Ngày tháng Mười, chưa cười đã tối”

- Câu tục ngữ chính là sự quan sát của người nông dân xưa về các hiện tượng tự nhiên của trời đất để đúc rút ra câu tục ngữ này.

- Câu tục ngữ nói về sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng. 

+ Cụ thể, đêm tháng năm rất ngắn, ngược lại thời gian của ngày vào tháng mười lại rất ngắn. 

+ Sự chênh lệch về thời gian ban đêm và ban ngày của tháng năm và tháng mười là rất khác nhau.

→ Đó là những bài học cho con người trong kinh nghiệm về thời tiết, về thiên nhiên và sản xuất.

- Câu tục ngữ "Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng, ngày tháng mười chưa cười đã tối" là một câu tục ngữ đúng đắn trong quá khứ, hiện tại và cả tương lai. 

- Giải thích bằng khoa học:

+ Vì Trái Đất chuyển động tịnh tiến xung quanh Mặt Trời và trục Trái Đất nghiêng so với mặt phẳng quỹ đạo nên có hiện tượng ngày đêm dài ngắn theo mùa.

+ Vào mùa hè bán cầu Bắc ngả về phía Mặt Trời, nên có ngày dài hơn đêm. Mùa đông bán cầu Bắc ngả ra xa Mặt Trời nên có ngày ngắn hơn đêm.

→ Trong kho tàng tục ngữ Việt Nam, có rất nhiều những câu tục ngữ được đúc rút từ những kinh nghiệm của cha ông ta từ xa xưa vô cùng hay và ý nghĩa, một trong số đó là đề tài về thiên nhiên và lao động sản xuất, giúp giúp con người phòng tránh trước hiện tượng thiên nhiên và sắp xếp thời gian, công việc một cách hợp lí.

Chuẩn bị đọc

Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

Gợi ý:

Thiên nhiên có tác động to lớn đến cuộc sống của con người: Là môi trường sinh sống và sản xuất; Cung cấp tài nguyên phục vụ đời sống và sản xuất;...

Trải nghiệm cùng văn bản

Tác giả dân gian muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Gợi ý:

Tác giả dân gian muốn nói về các hiện tượng: Mùa hè ngày dài đêm ngắn, mùa đông ngày ngắn đêm dài.

Trả lời câu hỏi

Câu 1. Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

• Hình thức: Ngắn gọn, hàm súc
• Nội dung: Phản ánh kinh nghiệm của nhân dân về thiên nhiên.

Câu 2. Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Các câu tục ngữ trên đều lí giải về các hiện tượng tự nhiên.

Câu 3. Điền số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ số 2, 4, 6 vào bảng sau (làm vào vở):

Câu Số chữ Số dòng Số vế

1 - 4 - 1 - 1

2 - 8 - 1 - 2

3 - 8 - 1 - 2

4 - 6 - 1 - 2

5 - 8 - 1 -2

Câu 4. Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây (làm vào vở):

Trưa – mưa Vần cách

Hạn – tán Vần cách

May – bay Vần cách

Đài – hai Vần cách

Mưa – vừa Vần cách

Năm – nằm sáng - tháng Mười – cười Vần cách

Câu 5. Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Câu tục ngữ số 5 được viết theo thể thơ lục bát, có ba vế.

Câu 6. Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Các câu tục ngữ có thể giúp con người vận dụng vào cuộc sống hằng ngày: dự báo thời tiết để có biện pháp ứng phó.

Câu 7. Em hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng một trong các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5, 6 câu.

Gợi ý:

- Hôm nay bầu trời thật trong xanh. Chắc trời sẽ nắng. Một lát, mình đi chơi nhé, Thu?

- Không đâu, Lan ơi. Cậu nhìn xem, chuồn chuồn đang bay thấp kìa!

- Thế thì sao hả cậu?

- Chuồn chuồn bay thấp thì mưa
Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm.

I. Tác giả

- Tác giả dân gian

II. Tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Thể loại: tục ngữ

Xuất xứ, hoàn cảnh sáng tác

- In trong kho tàng tục ngữ người Việt, Nguyễn Xuân Kính chủ biên

Phương thức biểu đạt: nghị luận

Tóm tắt Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

- Các câu ca dao tục ngữ là những kinh nghiệm dân gian được đúc kết , lưu truyền về các hiện tượng trong thiên nhiên, đưa ra dự báo xảy ra.

Bố cục tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

- Phần 1: Câu 1 về thời gian nhanh, chậm của trời nắng và trời mưa

- Phần 2: Câu 2 nhìn vào trăng để dự đoán thời tiết

- Phần 3: Câu 3 dự báo hiện tượng bão

- Phần 4: Câu 4 dựa vào tháng để dự báo rét

- Phần 5: Câu 5 dựa vào chuông chuồ để dự báo thời tiết

- Phần còn lại ngày và đêm của từng tháng khác nhau

Giá trị nội dung tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

- Tác giả dân gian đã nhìn vào các hiện tượng thiên nhiên dự đoán thời tiết

Giá trị nghệ thuật tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

- Lối nói ngắn gọn, có vần, có nhịp

- Giàu hình ảnh, lập luận chặt chẽ

- Hình thức và nội dung đối xứng với nhau

III.Tìm hiểu chi tiết tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

• Câu tục ngữ thứ nhất

- Câu tục ngữ đầu tiên

+ Trời nắng chóng trưa, trời mưa chóng tối

+ Trời nắng mây quang đãng, bầu trời xanh, có ánh mặt trời chiếu sáng

+ Cho con người cảm giác giống như ban ngày ,buổi trưa

+ Trời mưa bầu trời xám xịt, u ám cảm giác trời nhanh về chiều chóng tối

• Câu tục ngữ số hai

- Trăng quần thì hạn, trăng tán thì mưa

- Tác giả dân gian đã nhìn vào trăng để dự báo được thời tiết

+ Trăng chỉ có một vầng thì trời nắng

+ Nếu trăng có một vần sáng mờ tỏa ra như cái tán thì mưa

• Câu tục ngữ số 3

- Gió heo may, chuồn chuồn bay thì bão

- Dựa vào gió và chuồn chuồn để đoán các hiện tượng thiên nhiên

- Miền Bắc  nước ta có bão từ tháng 6 đến tháng 8, và bão mạnh dần lên, tháng bảy ta (tháng 7 âm lịch) trùng với tháng 8 (hay trong khoảng thời gian này) tháng 7 (âm lịch) có gió heo may (gió se se lạnh) nghĩa là có độ ẩm cao kết hợp với hiện tượng chuồn chuồn bay hàng đàn ra khỏi tổ thì theo kinh nghiệm dân gian chắc tới 90% là có bão.

• Câu tục ngữ số 4

- Tháng giêng rét Đài, tháng Hai rét lộc, tháng Ba rét Nàng Bân

- Dựa vào tháng để dự đoán thời tiết

+ Rét đài là rét vào tháng giêng âm lịch,ở miền Bắc Việt Nam, rét khá đậm làm hoa rụng cánh còn trơ đài

+ Rét lộc là rét vào tháng 2 âm lịch ở Miền Bắc Việt Nam, thời tiết ẩm ướt thuận lợi cho sự hồi sinh của cây của cây cỏ sau mùa đông giá buốt

+ Rét Nàng Bân đợt rét cuối cùng của mùa đông xảy ra vào đầu tháng Ba âm lịch ở miền Bắc Việt Nam .Đây là đợt rét đậm kéo dài và kèm theo mưa nhỏ. Tên gọi rét Nàng Bân bắt đầu từ truyện cổ tích Nàng Bâng

• Câu tục ngữ số 5

Chuồn chuồn bay thấp thì mưa

Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm

- Tác giả dân gian nhìn chuồn chuồn để dự báo thời tiết

+ Áp suất không khí lúc đó thấp, gió đè lên con chuồn chuồn làm cho nó bay thấp xuống thì trời mưa

+ Ngược lại áp suất không khí lúc đó cao giúp cho chuồn chuồn bay cao lên thì trời nắng.

• Câu tục ngữ số 6

Đêm tháng năm chưa nằm đã sáng

Ngày tháng mười chưa cười đã tối

- Đây là cách nói dân gian dựa vào tháng

+ Tháng 5 vào mùa hè trời nắng ngày dài hơn đêm

+ Tháng 10 vào mùa đông trời mưa nhiều

+ Mây âm u xám xịt nên cảm thấy nhanh tối

+ Đêm dài hơn ngày.

Chuẩn bị đọc

Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

Trả lời:

Đối với cuộc sống của con người, thiên nhiên là nơi cung cấp các nguồn tài nguyên để phục vụ cho cuộc sống và sản xuất sinh hoạt của con người. Đơn giản là chúng ta phải hít thở không khí từ tự nhiên, uống nước từ tự nhiên, khai thác các loại khoáng sản, lâm sản, thổ sản, hải sản… để phục vụ cho nhu cầu của mình. Thiên nhiên quyết định đến các đặc điểm hình thái và hình thức quần cư, sinh sống của con người.

Trải nghiệm cùng văn bản

Tác giả muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Trả lời:

Qua câu 6 tác giả muốn nói về hiện tượng tự nhiên của trời đất. Đó là sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng. Cụ thể, đêm tháng năm rất ngắn, ngược lại thời gian của ngày vào tháng mười lại rất ngắn.

Suy ngẫm và phản hồi

Câu 1. Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

Câu 2. Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Câu 3. Điền số chữ, số dòng, số vế của các câu tục ngữ số 2,4,6 vào bảng sau (làm vào vở)

Câu 4. Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây (làm vào vở)

Nhận xét về tác dụng của vần trong các câu tục ngữ nêu trên.

Câu 5. Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Câu 6. Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Câu 7. Em hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng một trong các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5,6 câu.

Trả lời:

Câu 1. Những dấu hiệu giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ là: các câu trong văn bản đều thể hiện những kinh nghiệm của nhân dân về những hiện tượng thiên nhiên, câu ngắn gọn, có hình ảnh gần gũi.

Câu 2. Các câu tục ngữ cùng nói về các hiện tượng thời tiết theo kinh nghiệm của dân gian.

Câu 3. Câu Số chữ Số dòng Số vế

1 - 4 - 1 - 1

2 - 8 - 1 - 2

3 - 8 - 1 - 2

4 - 6 - 1 - 2

5 - 8 - 1 -2

Câu 4. Xác định các cặp vần từ câu tục ngữ số 2 đến số 6 và điền vào bảng dưới đây (làm vào vở):

Trưa – mưa Vần cách

Hạn – tán Vần cách

May – bay Vần cách

Đài – hai Vần cách

Mưa – vừa Vần cách

Năm – nằm sáng - tháng Mười – cười Vần cách

Tác dụng: làm cho các câu tục ngữ có nhịp điệu, thêm sinh động.

Câu 5. Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có khác biệt so với các câu còn lại ở điểm: không có các vế đối xứng nhau, có 3 vế.

Câu 6. Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích cho con người trong cuộc sống:

Các câu tục ngữ trên đây có thể giúp cho con người trong cuộc sống về dự báo về tình hình thời tiết trong mỗi thời kỳ khác nhau, giúp giải thích các hiện tượng đang xảy ra một cách chi tiết, cụ thể nhất.

Câu 7. 

Trên đường tới trường, Lan gặp Nam và đã than thở rằng:

- Sao dạo này tớ thấy tớ ngủ được ít lắm, mới nằm chút mà trời đã sáng tinh mơ rồi. 

- Cậu biết tại sao không, Lan?

- Tại sao vậy?

- Thế cậu nói cho tớ biết bây giờ là tháng mấy?

- Tháng 5, nhưng mà sao?

- Thế cậu đã nghe câu: "Đêm tháng Năm, chưa nằm đã sáng; Ngày tháng Mười, chưa cười đã tối" chưa?

I. Giới thiệu tác giả 

Tác giả dân gian  

II. Khái quát tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Hoàn cảnh sáng tác

In trong Kho tàng tục ngữ Việt, Nguyễn Xuân Kính (Chủ biên), NXB Văn hóa Thông tin, 2002; Tục ngữ ca dao dân ca Việt Nam, Vũ Ngọc Phan, NXB Văn học, 2016.

Thể loại

Tục ngữ là những câu nói dân gian ngắn gọn, ổn định, có nhịp điệu, hình ảnh, thể hiện những kinh nghiệm của nhân dân về mọi mặt (tự nhiên, lao động, sản xuất, xã hội), được nhân dân vận dụng vào lời nói, suy nghĩ, và lời ăn tiếng nói hằng ngày. Đây là một thể loại văn học dân gian.

Bố cục

Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết có bố cục gồm 6 phần:

- Phần 1: Câu tục ngữ số 1

- Phần 2: Câu tục ngữ số 2

- Phần 3: Câu tục ngữ số 3

- Phần 4: Câu tục ngữ số 4

- Phần 5: Câu tục ngữ số 5

- Phần 6: Câu tục ngữ số 6

Tóm tắt

Văn bản Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết là những câu tục ngữ được cha ông ta đúc kết, truyền cho con cháu sau này về sự dự báo thời tiết. 

+ Câu tục ngữ số 1 giải thích về hiện tượng: Trời nắng ráo người ta có cảm giác như ở giữa ban ngày, trời mưa thì cảnh vật u ám gây cảm giác trời nhanh về chiều, chóng tối. 

+ Câu số 2 giải thích: Vào đêm, trăng có quầng thì ngày mai trời sẽ nắng, còn nếu trăng tán thì ngày mai trời sẽ mưa. 

+ Câu 3 giải thích: Khi trời nổi gió heo may và chuồn chuồn bay ra nhiều thì sắp có bão. 

+ Câu 4 giải thích: Kiểu thời tiết do gió mùa đông gây ra ở miền Bắc nước ta: nửa đầu mùa đông lạnh khô, nửa cuối mùa đông lạnh ẩm. 

+ Câu số 5 giải thích: Khi chuồn chuồn bay thấp thì trời sắp mưa. Tương tự như vậy, nếu chuồn chuồn bay cao thì nghĩa là lượng hơi nước trong không khí rất thấp, mây sẽ ít và trời sẽ có nắng ấm.

+ Câu số 6: Câu tục ngữ nói về sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng. 

Giá trị nội dung

Những câu tục ngữ về thiên nhiên đã phản ánh, truyền đạt những kinh nghiệm quý báu của nhân dân trong việc quan sát các hiện tượng thiên nhiên. Những kinh nghiệm ấy là “túi khôn” của nhân dân nhưng chỉ có tính chất tương đối chính xác vì không ít kinh nghiệm được tổng kết chủ yếu dựa vào quan sát.

Đặc sắc nghệ thuật 

- Lối nói ngắn gọn, có vần, nhịp.

- Giàu hình ảnh, lập luận chặt chẽ.

- Các vế thường đối xứng nhau cả về hình thức lẫn nội dung.

III. Câu hỏi vận dụng kiến thức tác phẩm Những kinh nghiệm dân gian về thời tiết

Câu hỏi 1: Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Lời giải:

Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích con người dự đoán trước được tình hình thời tiết, để biết cách xử lý trong từng tình huống một cách kịp thời, như: trời nắng có thể mặc áo, đội mũ; trời mưa kịp thời mang ô hoặc áo mưa,... Đồng thời giúp chúng ta biết cách quan sát các hiện tượng tự nhiên và nhận thức về các hiện tượng tự nhiên.

Câu hỏi 2: Thiên nhiên tác động như thế nào đến cuộc sống của chúng ta?

Lời giải:

Đối với cuộc sống của con người, thiên nhiên là nơi cung cấp các nguồn tài nguyên để phục vụ cho cuộc sống và sản xuất sinh hoạt của con người. Đơn giản là chúng ta phải hít thở không khí từ tự nhiên, uống nước từ tự nhiên, khai thác các loại khoáng sản, lâm sản, thổ sản, hải sản… để phục vụ cho nhu cầu của mình. Thiên nhiên quyết định đến các đặc điểm hình thái và hình thức quần cư, sinh sống của con người.

Câu hỏi 3: Những dấu hiệu nào giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ?

Lời giải:

Những dấu hiệu giúp em nhận biết các câu trong văn bản trên là tục ngữ là:

- Các câu đều vô cùng ngắn gọn, hàm súc.

- Có nhịp điệu, hình ảnh, có vần

- Được sử dụng trong lời nói hằng ngày.

- Nội dung: chủ yếu là những kinh nghiệm về thiên nhiên, thời tiết.

Câu hỏi 4: Tác giả muốn nói về hiện tượng gì qua câu 6?

Lời giải:

Nói về hiện tượng tự nhiên của trời đất. Đó là sự chênh lệch giữa thời gian ban ngày và ban đêm của các tháng. Cụ thể, đêm tháng năm rất ngắn, ngược lại thời gian của ngày vào tháng mười lại rất ngắn.

Câu hỏi 5: Các câu tục ngữ trên cùng nói về điều gì?

Lời giải:

Các câu tục ngữ cùng nói về các hiện tượng thời tiết theo kinh nghiệm của dân gian.

Câu hỏi 6: Về hình thức, câu tục ngữ số 5 có gì khác biệt so với các câu còn lại?

Lời giải:

Về hình thức, câu tục ngữ số 5 khác biệt so với các câu còn lại ở chỗ: đây là câu tục ngữ được viết dưới dạng câu thơ lục bát, dòng trên có 6 tiếng, dòng dưới có 8 tiếng.

Câu hỏi 7: Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích gì cho con người trong cuộc sống?

Lời giải:

Theo em, các câu tục ngữ trên đây có thể giúp ích con người dự đoán trước được tình hình thời tiết, để biết cách xử lý trong từng tình huống một cách kịp thời, như: trời nắng có thể mặc áo, đội mũ; trời mưa kịp thời mang ô hoặc áo mưa,... Đồng thời giúp chúng ta biết cách quan sát các hiện tượng tự nhiên và nhận thức về các hiện tượng tự nhiên và giúp giải thích các hiện tượng đang xảy ra một cách chi tiết, cụ thể nhất.

Câu hỏi 8: Hãy hình dung một tình huống giao tiếp có thể sử dụng các câu tục ngữ trên. Sau đó, viết một đoạn đối thoại hoặc một đoạn văn về tình huống này với độ dài khoảng 5, 6 câu.

Lời giải:

Vào một chiều buổi hè, Nam và Phúc đang ngồi trên ven đê xem thả diều. Bỗng Phúc chỉ tay lên trời và nói:

- Nam, nhìn kìa, trên bầu trời nhiều chuồn chuồn đang bay quá!

- Tớ nghe nói nhiều chuồn chuồn là báo hiệu sắp mưa đấy – Nam nói.

- Tớ nghe bà bảo còn phải phụ thuộc vào độ cao thấp mà chuồn chuồn bay mới xác định chính xác được. – Phúc đáp lại

- Vậy á. Là như nào thế? – Nam hỏi

- Bà tớ bảo “Chuồn chuồn bay thấp thì mưa/ Bay cao thì nắng, bay vừa thì râm”. – Phúc nói

- Ồ. Bây giờ tớ mới biết đó. Chắc điều đó là sự đúc kết kinh nghiệm của ông cha ta từ xưa nhỉ. – Nam hỏi Phúc.

- Chắc chắn là như vậy rồi- Phúc đáp lời.